Bitwa pod Mortimer's Cross 2 luty 1461 roku

 Ryszard, książę Yorku, ojciec Edwarda, 19-letniego hrabiego Marchii, został zabity przez Lankasterów w bitwie pod Wakefield. Edward, teraz nowy książę Yorku, próbował zapobiec siłom Lankasterów z Walii, dowodzonym przez Owena Tudora (drugiego męża królowej-wdowy Henryka V, Katarzyny de Valois) i jego syna Jaspera, hrabiego Pembroke (nieślubnego przyrodniego brata król Henryka VI), przed połączeniem się z główną armią Lankasterów. 

Edward, książę Yorku i parhelion

Edward, który zbierał siły w Zachodniej Marchii, spędził Święta Bożego Narodzenia w Gloucester, gdzie dotarły do niego katastrofalne wieści o porażce Yorków pod Wakefield oraz śmierci ojca i młodszego brata, 17-letniego, Edmunda, earla Rutland w bitwie, zamierzał wrócić do Londynu. 

Jednak dowiedziawszy się o zbliżającej się armii Lankasterów, przygotował się do zablokowania ich ataku. Książę Edward dysponował siłami liczącymi około pięciu tysięcy ludzi, aby uniemożliwić im spotkanie z głównymi siłami Lankasterów pod dowództwem Małgorzaty andegaweńskiej, która zbliżała się do Londynu. Edward pomaszerował na północ do Mortimer Cross obok Wigmore, między Leominster i Leintwardine w Herefordshire, aby spotkać się z wrogiem. 

Armia Owena Tudora składała się z Walijczyków zwerbowanych w posiadłościach Tudorów w Carmathen i Pembroke, a także najemników francuskich, bretońskich i irlandzkich dowodzonych przez Jakuba Butlera, hrabiego Ormond. Wydawało mu się, że armia Lankasterów zbliża się od południa przez Hereford Lane. 

Edward, osiadł w Wigmore Castle, zebrał żołnierzy z pogranicza. W jego szeregach były też znaczące siły walijskie, zwłaszcza Sir Wilhelm Herbert z Raglan i jego zwolennicy, w tym Sir Ryszard Devereux, teść Herberta i Jana Milewater, Jan Tuchet, Lord Audley, Lord Gray z Wilton i Humphrey Stafford, przyszły hrabia Devon. 

W dzień ukazało się zjawisko meteorologiczne zwane parhelion (słońce poboczne), z powodu bardzo nietypowych warunków atmosferycznych, na niebie pojawiły się trzy słońca. Wielu rycerzy w tym zabobonnym wieku było zaniepokojonych i przepełnionych strachem i podziwem na widok tego dziwnego zjawiska, ale Edward zapewnił swoich przerażonych żołnierzy, że zjawisko to reprezentuje Trójcę Świętą i są znakiem, że Bóg jest po ich stronie. Później przyjął go jako swój własny emblemat „Słońce we wspaniałości”, reprezentujący trzech ocalałych synów Yorku. Wydarzenie to zostało później opisane przez Williama Szekspira w sztuce Król Henryk VI, część 3:  

 

"Trzy słońca całe w gorejącym blasku, 

Nierozdzielone chmur burzliwych wałem, 

Ale na czystym wiszą błękicie. 

Patrz! Jak się schodzą, zdają się całować, 

I nierozdzielnym łączą się przymierzem, 

I już są jedną lampą, jednym słońcem." 

 

Bitwa pod Mortimer’s Cross jest jedną z najgorzej udokumentowanych bitew Wojny Dwóch Róż, dysponujemy tylko szkicowym zarysem bitwy. 

Siły Yorków ulokowały łuczników na rozdrożu (obecnie nowoczesny węzeł drogowy A4110 i B4362), aby zapobiec zbliżeniu się armii Lankasterów. Edward dowodził środkiem, Wilhelm Herbert, yorkowy hrabia Pembroke, dowodził lewym skrzydłem, zaś Sir Richard Devereux, teść Herberta, kierował prawicą flanką. 

Jasper Tudor, który dowodził mniejszą armią, liczącą około tysiąca ludzi mniej niż siły Edwarda, był niedoświadczony w sprawach wojskowych i być może nie chciał początkowo spotkać się z Edwardem Yorkiem w bitwie, ale na południu stało się jasne, że Lankasterowie muszą stoczyć bitwę, jeśli mają przejść i przekroczyć rzekę Lugg. W mglisty poranek 2 lutego 1461 r. Lankasterowie przygotowali się do bitwy w trzech zgrupowaniach. Pembroke dowodził środkiem, a jego ojciec Owen Tudor odpowiadał za prawe skrzydło. Lewa strona była pod dowództwem hrabiego Wiltshire i składała się w dużej liczbie z lekko uzbrojonych najemników irlandzkich, bretońskich i francuskich. 

Lankasterowie rozpoczęli bitwę siłami hrabiego Wiltshire atakując prawe skrzydło Edwarda i zmuszając go do wycofania się na drugą stronę drogi. Jasper Tudor zaatakował środek sił Yorkistów, ale został powstrzymany, Owen Tudor próbował otoczyć lewe skrzydło Edwarda, ale został pokonany, co doprowadziło do rozpadu jego sił. 

Oddziały Jaspera Tudora zostały następnie rozbite, co zmusiło żołnierzy Lankasterów do ucieczki w chaosie i panice, zginęło około 4000 Lankasterów, chociaż Pembroke i Wiltshire zdołali uciec z pola bitwy, po czym ścigali ich Yorkiści aż do miasta Hereford, w pobliżu 17 mil dalej, gdzie Owen Tudor został wzięty do niewoli. 

Pembroke i hrabia Wiltshire uciekli z pola bitwy, aby walczyć dalej, Owen Tudor nie miał tyle szczęścia, a po schwytaniu został uwięziony w Green Dragon Inn w Hereford, gdzie następnie został ścięty wraz z innymi więźniami. 

Bitwa pod Mortimer’s Cross

Podobno Owen Tudor spodziewał się ułaskawienia ze względu na jego związek z rodziną królewską Lankasterów. Podobno nie był przekonany o zbliżającej się jego egzekucji, dopóki kat nie zerwał jego czerwonego kołnierza. Podobno płakał, że „głowa, która kiedyś leżała na kolanach królowej Katarzyny, leży teraz w koszu kata”.  

Małgorzata andegaweńska nie była obecna w Wakefield, a kuzyn Edwarda, Ryszard Neville, hrabia Warwick, znany później jako „Warwick twórca królów”, który trzymał w niewoli króla Henryka VI Lankastera, zablokował drogę armii Małgorzaty andegaweńskiej do Londynu i zmusił Lankasterów do drugiej bitwy pod St Albans. 

Kolejna bitwa okazała się zwycięstwem Lankasterów, którzy oczyścili sobie drogę do Londynu. Małgorzata odpowiednio podążała w kierunku Londynu, jednak reputacja jej armii w zakresie grabieży wyprzedzała ją, powodując, że Londyńczycy zablokowali przed nimi bramy. Siły Margaret wycofały się przez Dunstable, a Edward i Warwick wkroczyli do Londynu 2 marca, gdzie Edward książę Yorku został ogłoszony królem Anglii. 

W ciągu kilku tygodni utwierdził swoją pozycję na tronie decydującym zwycięstwem w skąpanej we krwi bitwie pod Towton. 

 

Joanna II Mała królowa Nawarry

 1 lutego 1328 r. zmarł Karol IV Piękny król Francji i Nawarry pozostawiając swoją bratanicę Joannę Małą jako jedyną bezpośrednią spadkobierczynię królestwa Nawarry, a żaden potencjalny konkurent nie kwestionował jej praw do pirenejskiego królestwa. Nawarrczycy niezadowoleni z autorytarnych rządów gubernatorów mianowanych przez Paryż, z radością zaakceptowali koniec trwającej od 1284 r. unii personalnej między Nawarrą i Francją zapoczątkowanej małżeństwem Joanny I królowej Nawarry i Filipa IV Pięknego króla Francji. Możni panowie Nawarry i przedstawiciele miast zorganizowali 13 marca 1328 r. zgromadzenie ogólne w Puente la Reina, gdzie uzgodniono, że nie będą działać osobno w sprawie ustalenia sukcesji w królestwie. Odwołali również dotychczasowego gubernatora króla Karola IV Pięknego, Pedra Ramona de Rabastensa i mianowali dwóch miejscowych możnych jako regentów: Juana Corbarána de Leeta i Juana Martíneza de Medrano. Zgodzono się również, aby Joannę, córkę Ludwika X Kłótliwego i jej męża Filipa hrabiego Évreux, powołać na tron Nawarry.  

 Joanna II Mała, królowa Nawarry

Z drugiej strony Wielka Rada Francji w Saint-Germain-en-Laye pod przewodnictwem Filipa VI Walezjusza, nowego króla Francji, zgodziła się uznać prawa Joanny i Filipa do tronu Nawarry. Wcześniej w Nawarze regenci zwołali Kortezy na 1 maja, na których Joanna i Filip zostali uznani za władców i wezwano ich, by przybyli do królestwa, by zostać koronowani. W lipcu para osiągnęła porozumienie z Filipem VI Walezjuszem, który uznał ich jako władców Nawarry w zamian za ostateczne zrzeczenie się praw do królestwa Francji oraz hrabstw Szampanii i Brie, w zamian za hrabstwa Angouleme i Mortaina.  

Podczas nieobecności pary królewskiej w miastach Nawarry wybuchły pogromy Żydów. 

Chociaż dziedziczne prawo Joanny do korony zostało bezspornie przyjęte, to rola i pozycja jej męża Filipa hrabiego Évreux nie była jasna. Tylko Joanna została zaproszona do Pampeluny, aby panowała nad swoim nowym królestwem. Filip był całkowicie zignorowany, ale był zdecydowany panować w Nawarze. Oboje małżonkowie samodzielnie przeprowadzili negocjacje w lipcu 1328 r. Wreszcie, 22 sierpnia, papież Jan XXII opublikował bullę, w której uznał Filipa hrabiego Évreux za króla Nawarry. Ożywioną dyskusję budziła rola Filipa podczas koronacji. Możni panowie Nawarry nalegali, aby sama Joanna, jako „naturalna królowa”, została wyniesiona na tron i koronowana, argumentując, że „nikt nie może być wyniesiony, jeśli nie jest naturalnym panem”. Szlachta zaakceptowała jednak to, że Filip brał udział w rządzeniu królestwem. Filip nie był usatysfakcjonowany, ponieważ uważał, że jego pozycja zostanie osłabiona, jeśli nie zostanie koronowany tak jak Joanna. Prawnicy pary królewskiej, aby bronić praw Filipa powoływali się na Nowy Testament, Pierwszy List do Koryntian „Chciałbym, żebyście wiedzieli, że głową każdego mężczyzny jest Chrystus, mężczyzna zaś jest głową kobiety, a głową Chrystusa - Bóg”, jednocześnie podkreślając się, że Joanna zgodziła się umocnić pozycję męża. 

Filip hrabia Évreux i król Nawarry

W końcu w lutym 1329 r. Joanna i Filip przybyli do Nawarry. 

Wreszcie, Joanna i Filip zostali koronowani, namaszczeni przez Arnauda de Barbazana biskupa Pampeluny i wyniesieni na tron w katedrze w Pampelunie 5 marca 1329 r. Byli oni pierwszymi władcami Nawarry, którzy zostali koronowani. Wykorzystanie korony i berła było nowością w ceremonii wyniesienia na tron królewski w Nawarze, sprowadzoną z Francji Kapetyngów. Chociaż te nowe rekwizyty wzbogaciły ceremonię koronacji nowych monarchów Nawarry, elementy te nie miały większego znaczenia w oczach Nawarrczyków w 1329 r., dla których przysięga była głównym aktem wyniesienia na tron. 

Katedra w Pampelunie

W maju 1329 r. Filip i Joanna podpisali umowę, w której określono, że Joanna jest „prawdziwą i naturalną dziedziczką” Nawarry, ale dodano też, że „całe królestwo Nawarry będzie posłuszne jej małżonkowi”. Pozycja Filipa została teraz uznana. Niemniej jednak Nawarrczycy dodali klauzulę, zgodnie z którą Joanna i Filip będą musieli zrezygnować z korony, gdy osiągną 21 rok swojego panowania, albo będą zmuszeni zapłacić sumę 100 000 funtów. Czasowe ograniczenie panowania monarchy było wówczas niezwykłym i bezprecedensowym zapisem. 

Wstąpienie na tron dynastii Évreux zapoczątkowane przez Filipa III było ważnym wydarzeniem, ponieważ stanowiło nową erę w historii Nawarry, która w ten sposób wyrwała się z pod rządów Francji i utrzymała swoją niezależność. 

Przy okazji polecam tekst o wstąpieniu na tron francuski pierwszego z Walezjuszy, Filipa VI

https://historix-tours.blogspot.com/2021/10/filip-vi-de-valois-zostaje-krolem.html

 

Pierwsze rządy Mieszka III Starego 1173-1177

 Po śmierci Bolesława IV Kędzierzawego 5 stycznia 1173 r. na tron senioralny wstąpił Mieszko III Stary książę wielkopolski. 

W tym czasie Polska podzielona była na sześć księstw dzielnicowych. Najważniejsze z nich, przeznaczone dla księcia-princepsa (seniora rodu Piastów), to ziemia krakowska wraz z ziemią łęczycko-sieradzką, którą właśnie objął nowy książę zwierzchni Mieszko III Stary. Drugą dzielnicą była Wielkopolska, którą już wcześniej rządził obecny senior rodu. Trzecie to księstwo wrocławskie Bolesława I Wysokiego, czwarte księstwo raciborskie Mieszka Plątonogiego. Kolejnym księciem dzielnicowym był małoletni syn Bolesława IV Kędzierzawego, Leszek książę mazowiecki i kujawski, a opiekę nad nim sprawował jego stryj Kazimierz II Sprawiedliwy. Ostatnim księstwem było księstwo sandomierskie wraz z księstwem wiślickim, którym władał Kazimierz II Sprawiedliwy. 

Pierwsze lata swoich rządów senioralnych Mieszka III Starego upłynęły nad przywracaniem dawnego autorytetu monarchy prawego, sprawiedliwego, lecz i surowego. Dosadnie podkreślał swoją władzę zwierzchnią nad innymi Piastami i możnowładztwem. Próbował maksymalnie scentralizować władzę książęcą seniora, tak że młodsi Piastowie mieli stać się zarządcami powierzonych im księstw, działając w imieniu princepsa. Wszelkie nadania i donacje na rzecz Kościoła w dzielnicach książąt wymagały jego zgody. 

Mieszko III Stary wg Jana Matejki

Władzę Mieszka III Starego uznali wszyscy książęta piastowscy, zaś nowy princeps od tego momentu tytułuje się księciem całej Polski "dux tocius Poloniae" lub książę największy, najważniejszy "dux maximus". W dzielnicy senioralnej oparł swoje rządy na systemie administracji lokalnej - kasztelaniach, które obsadził swoimi zaufanymi ludźmi. Umożliwiło to władcy sprawowanie kontroli polityczno-administracyjnej, poboru danin, egzekwowania obowiązków wobec księcia czy też sprawowania władzy sądowniczej. 

Skarbiec książęcy świecił pustkami i władca przeprowadził reformę monetarną. Mieszko III Stary wycofał z obiegu starą monetę i zastąpił ją nową, o mniejszej zawartości cennego kruszcu. Były to bardzo cienkie monety i bite jednostronnie. Skarbiec książęcy udało się zapełnić, ale jednocześnie zubożyło to społeczeństwo, głównie możnych. 

W polityce zagranicznej udało się księciu-seniorowi zbliżyć ponownie do Polski Pomorze Zachodnie. Zgodnie z przekazem "Saxo Gramatyka" książęta pomorscy Bogusław I i Racibor szukali wsparcia przed najazdami Duńczyków i Sasów. Sojusz zawarto w 1173 roku, a następnie został przypieczętowany ślubem córek księcia-seniora z książętami pomorskimi. W 1174 r Salomea poślubiła Racibora, a w 1177 r. Anastazja poślubiła Bogusława. 26 kwietnia 1177 r. w Gnieźnie odbył się zjazd książąt i możnych Polski, gdzie obecny był również Bogusław I i kasztelan kołobrzeski, gdzie prawdopodobnie też radzono nad sprawami Pomorza. 

Książę Mieszko III Stary głównie przebywał w Wielkopolsce, zaniedbując trochę sprawy Krakowa i Małopolski, gdzie rządy w jego imieniu sprawował Henryk Kietlicza, kasztelan krakowski. 

Centralistyczna polityka władcy, arbitralne rządy Henryka Kietlicza oraz częste nieobecności seniora w Krakowie i uciążliwa polityka monetarno-podatkowa spowodował, że narastało niezadowolenie wśród możnych i duchowieństwa. 

Zawiązał się spisek możnych krakowskich na czele z biskupem Gedką, którzy odsunęli od władzy Mieszka III Starego i na tron przywołali jego młodszego brata Kazimierza II Sprawiedliwego. Wielce prawdopodobne jest, że książę sandomierski także brał udział w spisku. 

Cały przewrót powiódł się, gdyż przeciwko Mieszkowi III Staremu wystąpił również w tym czasie jego najstarszy syn Odon oraz możni wielkopolscy. Książę-senior został zmuszony do ucieczki z kraju, tym bardziej że po stronie buntowników stanął również Bolesław Wysoki książę wrocławski. 

W ten oto sposób zakończyły się pierwsze rządy Mieszka III Starego w Krakowie. Kazimierz II Sprawiedliwy osiadł na tronie krakowskim a Odon przejął Poznań.