Kazimierz I kujawski był drugim w kolejności starszeństwa synem księcia mazowieckiego Konrada I i Agafii, córki Świętosława III Andrzeja Igorowicza, księcia przemyskiego z dynastii Rurykowiczów. Prawdopodobnie w 1230 r. lub 1231 objął władzę na Kujawach a za swoją stolicę obrał Inowrocław. Zimą 1234/1235 r. Kazimierz I kujawski wziął udział w wyprawie przeciwko pogańskim Prusom, którą zorganizował wspólnie z książętami mazowieckimi sprowadzony na ziemie polskie Zakon Krzyżacki.
Kronika ziemi pruskiej Piotra z Dusburga opisuje tą wyprawę następującymi słowami:
“Kiedy burgrabia magdeburski [Burchard IV Krótka Ręka] przebywał w Chełmnie, gdyż jeszcze nie wypełnił obietnicy złożonego ślubu, przybywali tam liczni książęta z Polski: książę Konrad [I mazowiecki], książę kujawski [Kazimierz I], książę krakowski i książę wrocławski Henryk [II Pobożny], którego zabili potem Tatarzy, następnie [Władysław] Odonic książę gnieźnieński i liczni inni szlachetni mężowie i możni [...] dalej Świętopełk [II Wielki] książę pomorski ze swoim bratem [księciem lubiszewsko-tczewskim] Samborem [II]. Ci z wielką liczbą rycerstwa i zbrojnych, jakiej nigdy dotąd w Prusach nie widziano, wkroczyli do Prus i budując miasto Wyspy Przenajświętszej Marii [Kwidzyn] umocnili wzniesiony wcześniej zamek.
Po tych wydarzeniach brat i mistrz Herman i inni bracia w porze zimy, kiedy wszystko skuł gruby lód, zebrali wspomnianych krzyżowców, w których rozgorzało pragnienie powstrzymania bezczelności Prusów i wkroczyli na terytorium Rezji [okolice obecnego miasta Prabuty i dorzecza rzeki Gardei, aż do lewego brzegu rzeki Liwy]. Gdy tam zabili i pojmali wielu ludzi, posunęli się do rzeki Dzierzgoni, gdzie doświadczyli tego, na co tak długo czekali. Natknęli się bowiem na wielkie wojsko Prusów, które stało pod bronią i było już gotowe do bitwy. Kiedy mężnie na nich natarli, ci rzucili się do ucieczki. Lecz książę pomorski i jego brat Sambor, bardziej doświadczeni w wojnie z Prusami, obsadzili swoimi zbrojnymi drogi w pobliżu zasieków, ażeby nikt nie mógł się wymknąć, i wówczas w gniewie swoim uderzyli na grzeszników. [...] I doszło do wielkiego przelewu krwi ludu pruskiego, gdyż padło owego dnia ponad 5000 zabitych. Po tym wydarzeniu wszyscy krzyżowcy powrócili do swoich siedzib w radosnym nastroju chwaląc łaskę Zbawiciela.”
Ekspansja terytorialna Zakonu na obszarze Żuław jak i samych Prus wywołała zaniepokojenie księcia gdańskiego Świętopełka II Wielkiego. Przyczyną konfliktu była kontrola żeglugi na Wiśle, w szczególności po zajęciu przez Krzyżaków Zantyru. W 1238 r. Zakon i książę gdański zawarli ugodę w sprawie zasad rozstrzygania sporów granicznych. Ponadto Świętopełk II Wielki zobowiązał się do zawierania układów z Sambami, Notangami i Warmami tylko za wiedzą Zakonu. W 1238 r. książę gdański podczas najazdu na księstwo kujawskie zajął Bydgoszcz, ale już rok później Kazimierz I odzyskał utracony gród. W odwecie za to Świętopełk II Wielki dokonał niszczycielskiego najazdu podczas, którego ucierpiał stołeczny Inowrocław. 5 czerwca 1239 r. zmarł książę wielkopolski Władysław Odonic co postanowił wykorzystać książę pomorski i zajął Krajnę z jej głównym grodem w Nakle. Dobre stosunki pomorsko-krzyżackie nie trwały zbyt długo. Książę gdański wybudował na lewym brzegu Wisły gród w Sartowicach, dzięki któremu kontrolował dolny odcinek rzeki i dochody z powołanej tam komory celnej. W 1241 r. na Polskę spadł I najazd mongolski, podczas którego 9 kwietnia pod Legnicą zginął książę krakowski, wrocławski i wielkopolski Henryk II Pobożny, teść Kazimierza I kujawskiego. Książęta piastowscy zajęci między sobą walkami o stołeczny Kraków oraz ziemią lubawską między książętami mazowieckimi a Krzyżakami nie byli w stanie stawić należytego oporu wobec coraz śmielszych poczynań Świętopełka II Wielkiego.
20 września 1242 r. Konrad I mazowiecki wraz z synami: Bolesławem I, Kazimierzem I i Siemowitem I, oraz mistrzem krajowym Henrykiem von Weida, zawarli przymierze przeciwko księciu gdańskiemu Świętopełkowi II Wielkiemu. Zakon odstąpił Bolesławowi I 1/3 ziemi lubawskiej i zobowiązał się wspierać książąt mazowieckich przeciw władcy Pomorza Gdańskiego. Obie strony miały wspierać się zbrojnie. Pomorze Gdańskie miało przypaść Konradowi I mazowieckiemu za co ten miał zwolnić Zakon z opłat celnych, który miał zatrzymać tereny na prawym brzegu Wisły. Sambor II i Racibor mieli zachować swoje księstwa, ale pod warunkiem, że będą wierni wobec Zakonu. Na początku grudnia 1242 r. Krzyżacy zdobyli gród w Sartowicach. W latach 1243-1247 książę kujawski wraz z ojcem i braćmi, Bolesławem I i Siemowitem I, brał udział w walkach z Świętopełkiem II Wielkim, podczas których w nocy z 3 na 4 grudnia 1242 r. zajął kasztelanię wyszogrodzką. Zimą 1242/1243 r. książę gdański obległ Sartowice ale jego siły zostały rozbite.
Na polecenie papieża Innocentego IV legat papieski Wilhelm z Modeny obłożył klątwą księcia gdańskiego i zmontował przeciwko niemu koalicję książąt. W styczniu 1243 r. Kazimierz I wspólnie z księciem wielkopolskim Przemysłem I i Zakonem Krzyżackim odebrał Nakło Świętopełkowi II Wielkiemu. Zmusiło to władcę Pomorza Gdańskiego do zawarcia pokoju z Zakonem. Zrezygnował z Sartowic, zobowiązał się wspierać Krzyżaków w ich walkach z pogańskimi Prusami i oddał swojego syna Mściwoja jako zakładnika. Pokój był kruchy i późną wiosną walki wybuchły na nowo, gdy Prusowie wzniecili antykrzyżackie powstanie. Wiosną 1243 r., wobec ryzyka wznowienia dalszych walk, książę kujawski nawiązał sojusz z księciem lubiszewsko-tczewskim Samborem II i księciem białogardzkim Raciborem, do którego 28 sierpnia 1243 r. w Inowrocławiu przyłączył się mistrz krajowy Zakonu Krzyżackiego Henryk von Weid. Sojusz ten wsparł biskup włocławski, Michał, który dał klauzulę klątwy na wypadek jego złamania przez którąś ze stron. Zawarcie tych układów i sojuszy sprawiło, że zagrożony nimi Świętopełk II Wielki, na początku 1244 r. dokonał niszczycielskiego najazdu na Kujawy. W odwecie doszło do dwóch wspólnych wypraw wojsk Kazimierza I i Zakonu Krzyżackiego, zakończonych nieudanymi oblężeniami Świecia. Świętopełk II Wielki poskarżył się papieżowi Innocentemu IV, który dotychczas wspierał działania Zakonu Krzyżackiego. Sytuacja zmieniła się o 180 stopni po tym jak wielki mistrz Henryk von Hohenlohe opowiedział się po stronie papieskiego wroga, cesarza rzymskiego Fryderyka II Staufa. Wówczas to 1 lutego 1245 r. Innocenty IV wysłał list do Świętopełka II Wielkiego, w którym domagał się by zaprzestał atakowania Zakonu i odstąpił od sojuszu z Prusami i Litwinami. Papież zwrócił się również do arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełki i biskupów polskich by napomnieli księcia pomorskiego i nakłonili by odstąpił od prześladowania Krzyżaków. Nad Bałtyk wysłano dominikanina Henryka jako legata papieskiego. Następnie 11 października 1245 r. Innocenty IV wydał bullę, w której nakazał zawieszenie broni między biskupem włocławskim, Zakonem Krzyżakami, książętami wielkopolskimi i księciem kujawskim a księciem gdańskim aż do czasu przybycia nowego legata, opata Opizona z Mezzano. Ten zaś, nie mogąc wywiązać się ze swojej misji doprowadzenia do pokoju, rzucił około marca 1246 r. klątwę na Zakon, a zdjął ją zaś ze Świętopełka II Wielkiego za najazd na ziemię chełmińską w 1243 r. Działania legata papieskiego nie zrobiły wrażenia na Kazimierzu I, który 5 marca 1246 r. w Inowrocławiu odnowił przymierze z Zakonem. Niedługo potem na Kujawy spadły dwie łupieskie wyprawy księcia gdańskiego. Prawdopodobnie jesienią tego samego roku Kazimierz I posiłkowany przez Krzyżaków przeprowadził odwetową wyprawę łupieską na Pomorze Gdańskie i prawdopodobnie wówczas spalono Opactwo Cystersów w Oliwie. Prawdopodobnie w 1247 r. ponowił swój najazd na ziemie Świętopełka II Wielkiego.
31 sierpnia 1247 r. zmarł Konrad I mazowiecki i książę kujawski rozpoczął starania o opanowanie spuścizny po ojcu. Przejął na własność Kujawy i zawiślańskie obszary kasztelanii włocławskiej między rzekami Chełmicą i Ruźcem, które były mu przyznane przez ojca. Ponadto wykorzystując nieobecność swojego brata Siemowita I, zajętego przygotowaniami do pogrzebu ojca, zajął Łęczycę, Spycimierz, Sieradz i Rozprzę, ziemie, które były w testamencie zapisane właśnie Siemowitowi I. W 1248 r., po śmierci brata, Bolesława I, Kazimierz I opanował część dziedzictwa zmarłego - ziemię dobrzyńską.
Papież Innocenty IV
W latach 1249-1252 wspólnie z Zakonem Krzyżackim toczył dalsze walki na Pomorzu Gdańskim skierowane przeciw Świętopełkowi II Wielkiemu. W 1253 r. książę kujawski popadł w konflikt z Krzyżakami, dotyczący koncepcji chrystianizacji pogańskich sąsiadów Mazowsza, Jaćwingów. Był on bowiem pomysłodawcą chrystianizacji tych ziem w sposób pokojowy, co wywołało niezadowolenie Zakonu, zainteresowanego zbrojną ekspansja na tereny Jaćwieży pod pretekstem nawracania pogan. Kazimierzowi I udało się uzyskać akceptację papiestwa dla swojego pomysłu. 19 maja 1253 r. papież Innocenty IV zezwolił księciu kujawskiemu, aby swoją ochroną i władzą objął Połekszan, jaćwięskie plemię zamieszkujące tereny w okolicach Rajgrodu, którzy wykazywali chęć dobrowolnej chrystianizacji. Kuria rzymska zobowiązała legata papieskiego Opizona z Mezzano by wspólnie z miejscowymi biskupami rozstrzygnął kwestię przynależności biskupiej Galindii i innych ziem pogan, które zamierza objąć swoim panowaniem Kazimierz I. W sposób naturalny godziło to w interesy Zakonu na obszarze Prus i Jaćwięży. Dlatego też, Krzyżacy próbowali podkreślić swoje prawa do ziem, które mogły być sporne z księciem kujawskim. Prawdopodobnie zimą 1253/1254 r. Kazimierz I kujawski objął swoim zwierzchnictwem Galinię i Wielką Barcję, czyli tereny wcześniej należące do Zakonu. Zmusiło to Krzyżaków w 1254 r., prawdopodobnie jesienią, do zawarcia układu z Siemowitem I mazowieckim i Danielem królem ruskim, w którym Zakon nadał im 1/3 Jaćwięży. W zamian Zakon miał otrzymać od nich pomoc w walce z Jaćwięgami i innymi wrogami. Prawdopodobnie układ ten był wymierzony przeciwko rosnącym wpływom Kazimierza I kujawskiego. Piast miał poparcie Kurii rzymskiej czego dowodem była klątwa rzucona przez legata papieskiego Opizona z Mezzano na Krzyżaków, gdy w 1254 r. najechali ziemię galindzką, jedną z ziem zamieszkałych przez Jaćwingów. W następnych latach Kazimierz I sam jednak podejmował wyprawy na Jaćwież, co uznać można za kres planów chrystianizacyjnych tych ziem. Jednak i te działania księcia kujawskiego spotkały się z negatywną reakcją Krzyżaków. 16 maja 1257 r. wicemistrz krajowy pruski Gerhard von Hirschberg przedstawił biskupowi włocławskiemu Wolimirowi i biskupowi sambijskiemu Henrykowi von Streitberg swój spór z Kazimierzem I kujawskim o Galindię i Połekszę. Sprawa trafiła do apelacji legata papieskiego Opizona z Mezzano, który ekskomunikował zakonników. Dopiero mediacja biskupów włocławskiego i lubuskiego skłoniła Kazimierza I kujawskiego do rezygnacji z nadania papieskiego jak i ziemi sasińskiej. Ponadto 6 lipca 1257 r. papież Aleksander IV ogłosił, że nikt, pod sankcją kościelną, nie może organizować wypraw krzyżowych na Litwę i Jaćwięż bez zgody i na szkodę Zakonu. 16 września 1257 r. książę kujawski podarował kapitule chełmżyńskiej swoją część ziemi lubawskiej.
Kwestia Jaćwingów i stosunków z Krzyżakami była powodem konfliktu między księciem kujawskim, a jego bratem, księciem mazowieckim Siemowitem I. Na początku 1254 r. w Raciążu Zakon zawarł bowiem porozumienie z bratem Kazimierza I, przewidujące uznanie jego praw do jednej trzeciej ziem wspomnianego plemienia w razie podjęcia ekspansji krzyżackiej na obszary Jaćwieży. Reakcja księcia kujawskiego na zbliżenie polityczne z Krzyżakami była szybka: jeszcze w 1254 r. uwięził brata i jego żonę w zamku sieradzkim. Uwolnieni zostali po około 4 miesiącach dzięki interwencji legata papieskiego oraz księcia krakowskiego Bolesława V Wstydliwego, a następnie obaj bracia podpisali w 1255 r. układ, w którym książę mazowiecki zobowiązał się do udzielenia zbrojnej pomocy księciu kujawskiemu w walce ze Świętopełkiem II Wielkim. Mimo okoliczności zawarcia przymierza, Siemowit I wypełnił jego postanowienia, gdy Kazimierz I wiosną tegoż roku toczył walki na Pomorzu Gdańskim, które były związane z faktem, że Mściwoj II, syn Świętopełka II Wielkiego zdobył Nakło należące do księcia wielkopolskiego Przemysła I. W odpowiedzi na to Przemysł I i Kazimierz I wraz z posiłkami przysłanymi przez Bolesława Pobożnego, Bolesława V Wstydliwego i Siemowita I ruszyli na odsiecz Nakła. Niestety grodu nie udało się odbić i Kazimierz I kujawski nakazał zbudować twierdzę naprzeciw grodu w Nakle. Na początku zimy 1255/1256 r. Przemysł I i Kazimierz I kujawski zorganizowali wyprawę i ruszyli na Raciąż koło Tucholi, który zdobyli i spalili. Natomiast Świętopełk II Wielki próbował zniszczyć nowy gród wielkopolski koło Nakła. Przez całe lato 1256 r. trwały walki podjazdowe, które zakończył pokój zawarty 24 lipca 1256 r. w Kcyni Książę gdański zwrócił księciu wielkopolskiemu gród w Nakle a w zamian otrzymał 500 grzywien srebra. Stało się to dzięki pośrednictwu zakonnika krzyżackiego Poppona, syna księcia meklemburskiego Jana I Teologa.
4 czerwca 1257 r. w Poznaniu zmarł Przemysł I a władzę w całym księstwie wielkopolskim przejął jego brat Bolesław Pobożny, który wszedł w sojusz z książętami zachodniopomorskimi, Barnimem I Dobrym i Warcisławem III. W 1258 r. ruszyła wyprawa zbrojna Bolesława Pobożnego i Warcisława III przeciwko Kazimierzowi I kujawskiemu a jej powodem była sprawa kasztelanii lądzkiej. Ziemia ta, wraz z całą niemal Wielkopolską, została zdobyta przez Piastów Śląskich - Henryka I Brodatego i jego syna Henryka II Pobożnego - na ojcu Bolesława Pobożnego, Władysławie Odonicu. Spór o kasztelanię wybuchł w 1239 r., gdy książę kujawski otrzymał ją jako posag poślubionej wówczas żony, Konstancji, córki Henryka II Pobożnego. Bolesław Pobożny, wykorzystując powstały zamęt po śmierci Konrada I mazowieckiego, zajął Ląd w 1247 r., ale księciu kujawskiemu udało się odzyskać kasztelanię już wiosną w następnym roku. Pod koniec lat pięćdziesiątych, ugruntował swoją władzę w Lądzie. Wyprawa wielkopolsko-zachodniopomorska zakończyła się połowicznym sukcesem, gdyż Kazimierza I kujawskiego zmuszono do zwrotu połowy kasztelanii lądzkiej. Bolesław Pobożny w zamian za wsparcie Warcisława III wsparł go zbrojnie w 1260 r. przeciw Świętopełkowi II Wielkiemu w ziemi sławieńskiej. Jednak wyprawa na Słupsk zakończyła się klęską. W tej sytuacji książę gdański zawarł sojusz z księciem kujawskim, którego wsparł przy budowie grodu w Pakości. Nie zmieniło to jednak stosunków wielkopolsko-kujawskich. W 1259 r. Kazimierz I najechał na ziemię kaliską, władca tej ziemi, Bolesław Pobożny, doprowadził do powstania koalicji przeciwnej Kazimierzowi, w skład której wszedł brat księcia Siemowit I, książę halicki Daniel, oraz książę krakowski i sandomierski Bolesław V Wstydliwy. W tym samym roku koalicjanci uderzyli na ziemie księcia kujawskiego, starając się jednocześnie przeciągnąć na swoją stronę, pozostającego w konflikcie z księciem, jego syna Leszka Czarnego. Po śmierci matki Leszka, wspomnianej Konstancji, Kazimierz I zawarł bowiem powtórny mariaż z Eufrozyną, córką księcia opolskiego Kazimierza I, i wówczas stosunki między ojcem a synem uległy pogorszeniu, a powodem konfliktu rodzinnego miała być podobno próba otrucia Leszka Czarnego przez macochę. Syn księcia kujawskiego nie przyłączył się do wojny. Działania zbrojne wojsk koalicji doprowadziły do zdobycia ziemi łęczyckiej i klęski Kazimierza I, który w grudniu 1260 r., po bezskutecznych próbach stawiania oporu koalicjantom, uznał się za pokonanego. Zdobyta na Kazimierzu I ziemia łęczycka przeszła pod władanie brata księcia, Siemowita I, ale ten wkrótce przekazał ją Leszkowi Czarnemu. Po zakończeniu najazdu książę kujawski pogodził się z synem, a chcąc wynagrodzić Leszkowi Czarnemu wierność, w 1261 r., potwierdził jego prawa do dzielnicy łęczyckiej, a w 1263/1264 r. nadał mu ziemię sieradzką w zamian za ziemię łęczycką. Po 1261 r. Kazimierz I ostatecznie też zrezygnował z walki o kasztelanię w Lądzie, którą zajął Bolesław Pobożny.
W ostatnich latach życia książę kujawski toczył spory z Zakonem. Prawdopodobnie na początku 1262 r. książę kujawski zawarł układ z królem litewskim Mendogiem. Świadczą o tym pośrednio dokumenty z lat 1262-1263, w których papież Urban IV oskarżył Kazimierza I o wspomaganie pogan przeciw Krzyżakom. To niefortunne porozumienie przyczyniło się w znacznym stopniu do śmierci Siemowita I. Z powodu krytyki, jaka spotkała Piasta kujawskiego w związku z jego sojuszem z Litwinami, zdecydował się zawrzeć ugodę z Zakonem. Werdykt sądu ogłoszono 19 lutego 1263 r., a Kazimierz I zaakceptował go i wyrzekł się wówczas przymierza z Litwą.
Po uspokojeniu stosunków z Zakonem książę kujawski spustoszył dobra biskupa włocławskiego Wolimira, który między innymi poparł bunt Leszka Czarnego. Kazimierz I zajął wówczas biskupi Raciążek i Włocławek. Latem 1265 r. Wolimir rzucił klątwę na księcia kujawskiego po czym musiał schronić się w swoich dobrach biskupich na terenie księstwa Leszka Czarnego. 13 kwietnia 1266 r. we Włocławku, za pośrednictwem legata papieskiego Gwidona została zawarta pomiędzy Kazimierzem I i Wolimirem ugoda, w myśl której biskup zdjął klątwę, a w zamian książę miał zapłacić 200 grzywien srebra za uczynione straty. Do końca 1266 r. księciu kujawskiemu udało się spłacić jedynie 70 grzywien, a napominających go o spłatę zobowiązania arcybiskupa gnieźnieńskiego Janusza i biskupa płockiego Piotra naraził na szkody. W połowie lutego 1267 r. na synodzie we Wrocławiu legat papieski Gwidon, rozpatrujący skargę biskupa włocławskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa płockiego, nakazał księciu kujawskiemu zapłacić Wolimirowi brakujące 130 grzywien, arcybiskupowi 200 grzywien, biskupowi płockiemu 50, potwierdzić immunitety wsi biskupstwa włocławskiego i ich nie łamać, a także usunąć osadników, których sprowadził do zajętych wsi biskupich.
Wiele uwagi poświęcał też sprawom gospodarki. W 1250 r. wydał przywilej immunitetowy dla biskupstwa włocławskiego, którym uregulował długoletni spór z biskupem Michałem o prawa własności Kościoła na terenie Kujaw, a dwa lata później wystawił dokument, w którym uwolnił od ciężarów prawa książęcego posiadłości biskupstwa płockiego w obrębie swego dziedzictwa. Kazimierz zmarł 14 grudnia 1267 r. Spoczął w katedrze we Włocławku.
Spuściznę po nim podzielono w ten sposób, że Ziemomysł otrzymał północne Kujawy ze stołecznym wówczas Inowrocławiem, Kruszwicę, Radziejów, Bydgoszcz i Wyszogród. Była to największa i najbogatsza część ojcowskiej schedy. Synom Eufrozyny opolskiej przypadły Kujawy brzeskie, ziemia łęczycka i dobrzyńska, i miały one zostać w przyszłości podzielone między trzech braci - Władysława Łokietka, Kazimierza II łęczyckiego i Siemowita dobrzyńskiego.
BIBLIOGRAFIA:
1. Dariusz Karczewski, Książę Kazimierz Konradowic i Kujawy jego czasów, Kraków 2017,
2. Michał Rukat, Siemowit I Mazowiecki Książę trudnego pogranicza (ok. 1215-23 czerwca 1262), Kraków 2019,
3. Agnieszka Teterycz-Puzio, Konrad I Mazowiecki – kniaź wielki lacki (1187/89 - 31 sierpnia 1247), Kraków 2019,
4. Błażej Śliwiński, Sambor II książę tczewski, Kraków 2015,
5. Marek Smoliński, Świętopełk Gdański, 2015
6. oprac.: Jarosław Wenta, tłum.: Sławomir Wyszomirski, Piotr z Dusburga Kronika Ziemi Pruskiej, Toruń 2011
7. Bronisław Nowacki, Przemysł I. Książę suwerennej Wielkopolski 1220/1221-1257, 2018
8. Marcin Hlebionek, Bolesław Pobożny i Wielkopolska jego czasów, 2010
9. Marcin Spórna, Piotr Wierzbicki, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003
10. Pod red. Marian Biskup i Roman Czaja, Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, Warszawa 2019
