Śmierć Henryka III Białego, księcia wrocławskiego

 

3 grudnia 1266 r. zmarł książę wrocławski Henryk III Biały.

Do historii Dolnego Śląska przeszedł jako dobry gospodarz umożliwiający szybką odbudowę księstwa ze zniszczeń spowodowanych najazdem tatarskim. Książę skutecznie rewindykował dobra książęce, które bezprawnie zostały zagarnięte przez rycerstwo, możnych i klasztory w czasach panowania w księstwie wrocławskim Bolesława II Rogatki, aktualnie już tylko księcia legnickiego. Henryk III Biały nadał Wrocławiowi nowy przywilej lokacyjny i zezwolił mu na posiadanie samorządu w postaci rady miejskiej. Prawa miejskie w całości lub w części otrzymały również: Brzeg, Zawonia, Kluczbork, Przyłęk, Żmigród, Kostomłoty, Oleśnica, Ścinawa, Wołczyn, Leśnica, Zduny, Wiązów, Paczków, Bierutów, Ziębice i Rychbach.

Książęca polityka odzyskiwania utraconych dóbr doprowadziła w 1266 r. do buntu możnowładztwa, o którym wspomina "Księga henrykowska":

 

"Tu należy zauważyć, że w owym czasie, tj. po najeździe pogan, każdy z rycerzy zabierał, co chciał i ile chciał. [...] Książę Henryk [III Biały], utwierdzony w rządach, zaczął w różnych miejscach unieważniać czyny brata swojego pierworodnego [Bolesława II Rogatki] [...] mówiąc przy każdej sposobności i nie bacząc na fakt nadania: "Chcę mieć z powrotem posiadłości ojców moich"".

 

 Pieczęć Henryka III Białego, księcia wrocławskiego

 

Książę został zmuszony do podziału księstwa wrocławskiego z bratem Władysławem, który był już arcybiskupem-elektem salzburskim. Wydzielenie odrębnej dzielnicy nastąpiło między 25 sierpnia a 16 września 1266 r. Moim zdaniem Władysław nie był zamieszany w bunt rycerstwa wrocławskiego przeciwko bratu, gdyż Henryk III Biały wsparł Władysław i króla czeskiego Przemysła Ottokara II w ich wyprawie odwetowej na księcia dolnobawarskiego Henryka XIII. Książę bawarski zimą 1265 r. dokonał najazdu na ziemie arcybiskupstwa salzburskiego, z powodu niechęci do Władysława jako stronnika czeskiego. A to wszystko wpisywało się w wojnę o sukcesję po Babenbergach.

 

Wracając do śmierci Henryka III Białego to tradycja wskazuje na otrucie księcia, które jest w literaturze często kwestionowane. Samo otrucie wiąże się z buntem możnych i podziałem księstwa. Za zabójstwem władcy mieli stać możni: kasztelan Niemczy Janusz z Michałowa, kasztelan Barda Jan Żerzucha i Tem (Tomasz) z Wezenborgów. Podobny los miał spotkać jego braci, najpierw Władysława a później Konrada I głogowskiego. Śmierci Henryka IV Prawego również towarzyszyły podejrzenia o otrucie. Wszystkie te informacje nie są obecnie możliwe do zweryfikowania. Dlatego też, ze względu na liczbę prawdopodobnie otrutych książąt śląskich, przyczynę śmierci Henryka III Białego należy traktować z dużą ostrożnością.

 

 Tablica nagrobna Henryka III Białego, księcia wrocławskiego

Śmierć Wacława III

 4 sierpnia 1306  w Ołomuńcu został zamordowany król Czech i niekoronowany król Polski Wacław III z dynastii Przemyślidów.

  

Król został zasztyletowany podczas snu. Został ugodzony trzykrotnie prawdopodobnie przez Konrada z Botensteinu, niemieckiego rycerza z otoczenia władcy. W związku z tym, że został zabity przez człowieka ze swojej straży królewskiej, nie udało się ustalić, kto faktycznie był inicjatorem zabójstwa.

Wśród potencjalnych zleceniodawców zbrodni wymienia się czeskich możnych, którzy obawiali się nowej polityki Wacława III, ale też za morderstwem mogli stać Albrecht I Habsburg, król Niemiec a nawet Władysław Łokietek, książę sandomierski, sieradzki, łęczycki i brzesko-kujawski lub Karol I Robert, król Węgier.

 

Wacław III został zabity w trakcie wyprawy zbrojnej na Malopolskę, której celem było przywrócenie czeskich rządów na ziemiach polskich, której zwieńczeniem miała być koronacja królewska Wacława III w Gnieźnie.

  

Śmierć Wacława III oznacza koniec panowania dynastii Przemyślidów w Czechach oraz kres czeskich rządów na ziemiach polskich. Śmierć młodego króla ułatwiła Władysławowi Łokietkowi proces jednoczenia Polski po okresie rozbicia dzielnicowego. W Krakowie odbył się wiec rycerstwa, którego uczestnicy oficjalnie zaprosili Władysława Łokietka do objęcia władzy. Uroczysty wjazd do stolicy Małopolski nastąpił 1 września 1306 i został połączony z wydaniem przywileju dla miasta oraz dla dotychczasowego czołowego zwolennika rządów czeskich biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Taki obrót sprawy nie mógł być możliwy w sytuacji pozostawania przy życiu Wacława III. Śmieć młodego i bezdzietnego króla pogrążyła Czechy w kryzysie dynastycznym i wojnie domowej.

Pasowanie na rycerza Konrada I księcia głogowskiego

 

2 sierpnia 1252 roku  Rocznik kapituły poznańskiej odnotował fakt pasowania na rycerza Konrada I księcia głogowskiego. Aktu tego dokonał Przemysł I  książę wielkopolski.

 

Uroczystość ta  prawdopodobnie miała miejsce w katedrze poznańskiej, w obecności biskupa poznańskiego Boguchwały II, jak również zapewne w obecności wielu zaproszonych innych, ważnych nieznanych nam z imienia gości.

 

Tak mógł wyglądać moment pasowania na rycerza księcia głogowskiego
 

Konrad widząc, że każdy z jego z starszych braci chce zaspokoić swoje ambicje do posiadania własnego księstwa kosztem ziem swojego rywala, porzucił karierę duchownego i upomniał się o udział we władzy na Śląsku. Książę zrezygnował z objęcia stanowiska biskupa pasawskiego w Bawarii. W walce o swój dział wsparli go książęta wielkopolscy - Przemysł I i Bolesław Pobożny.

 

W 1249 roku Konrad I głogowski poślubił Salomeę, siostrę  Przemysła I. Małżeństwo to miało wymiar polityczny i skierowane było przeciwko bratu Konrada I, Bolesławowi II Rogatce, który dzięki temu sojuszowi zmuszony został do wydzielenia Konradowi księstwa głogowskiego i rezygnacji z pretensji do Wielkopolski. Ślub odbyły się w Poznaniu, a nowożeńców pobłogosławili arcybiskup gnieźnieński Pełka i biskup poznański Boguchwał II.

    

W wyniku wojny trzech braci Dolny Śląsk uległ podziałowi na trzy księstwa: wrocławskie które objął Henryk III Biały, legnickie Bolesława II Rogatki i głogowskie Konrada I. Powszechnie odpowiedzialnością za wywołanie bratobójczych walk oskarża się Bolesława II Rogatkę, jednak należy podkreślić, że nie zawsze on był stroną ofensywną i był cztery razy więziony przez młodszych braci. Działania Bolesława II Rogatki, jako najstarszego syna Henryka II Pobożnego, należy traktować jako próbę utrzymania w całości ojcowskiego dziedzictwa i przeciwdziałanie postępującemu rozbiciu dzielnicowemu na Dolnym Śląsku. Bolesław II Rogatka próbował również utrzymać śląskie panowanie w Wielkopolsce, stąd też takie zajadłe wspieranie Konrada przez książąt wielkopolskich.

 

Pieczęć piesza Konrada I głogowskiego z 1253 r.
 

   

Od Konrada i Salomei wywodzi się linia Piastów głogowskich i żagańskich, która wymarła w 1504 r. na Janie II Szalonym.

 

Karol I ksiażę Palatynatu-Zweibrücken-Birkenfeld

 

Karol I hrabia palatyn i książę Zweibrücken-Birkenfeld z dynastii Wittelsbachów był piątym synem Wolfganga i Anny heskiej. Po śmierci ojca w 1569 r., wówczas 8-letni Karol zgodnie z testamentem Wolfganga znalazł się pod opieką wuja hrabiego krajowego Hesji Wilhelma IV Mądrego i dalszego krewnego z rodu Wittelsbachów Ludwika VI hrabiego palatyna i księcia-elektora Palatynatu Reńskiego. Mimo tego, w praktyce młody książę wychowywał się na dworze swojego o 13 lat starszego brata, zagorzałego luteranina Filipa Ludwika w Neuburgu nad Dunajem. Brat zadbał o staranne wychowanie i wykształcenie młodszego brata. W wieku 13 lat Karol został wysłany na dwór równie gorliwego luterańskiego księcia-elektora Saksonii Augusta, gdzie książę poznał i uczył się wspólnie z przyszłym władcą Sansonii Chrystianem I. Nie był to koniec nauki młodego Wittelsbacha, gdyż następnie studiował w Heidelbergu na uniwersytecie swojego dalekiego krewnego i opiekuna Ludwika VI księcia-elektora Palatynatu Reńskiego. Ludwik VI podobnie jak August, był zagorzałym wyznawcą wiary Lutra i zwolennikiem "Księgi Zgody", czyli zbioru ksiąg wyznaniowych Kościoła luterańskiego. Karol okazał się być bardzo pilnym i bystrym uczniem i bardzo szybko awansował na stanowisko lektora uniwersytetu heidelberskiego. W 1584 r. z okazji osiągnięcia pełnoletności przez Karola, jego starszy brat Jan I hrabia palatyn i książę Zweibrücken, zgodnie z postanowieniami testamentu z Meisenheim ich ojca Wolfganga, przekazuje swojemu bratu zweibrückerową połowę tylnego hrabstwa Sponheim. Formalne objęcie rządów nastąpiło 24 sierpnia 1584 r. Zamek Birkenfeld stał się rezydencją księcia Karola I. 23 lutego 1586 r. w Celle Wittelsbach poślubił Dorotę, córkę księcia Luneburga Wilhelma Młodszego. Zła sytuacja ekonomiczna w hrabstwie Sponheim sprawiła, że przez kilka lat Karol I pozostawał w służbie dyplomatycznej szwagra swojej żony, Jerzego Fryderyka Hohenzollerna, margrabiego Ansbach i Kulmbach, śląskiego księcia karniowskiego i administratora Prus Książęcych. Następnie od 1590 r.  pełnił funkcję gubernatora w Ansbach, które stało się jego miejscem zamieszkania. Dzięki służbie u Hohenzollerna Karol zdobył niezbędne środki na rozbudowę swojej rezydencji w Birkenfeld w 1594 r. 6 sierpnia 1591 r. w Ansbach urodził się najstarszy syna i następca, hrabiego palatyna Jerzy Wilhelm. Z tej okazji doszło do wybicia złotej monety okolicznościowej. Jeszcze w tym samym roku Karol dokonał serii wizyt, mających na celu ujednolicenie nauczania i obrzędów kościelnych w Trarbach i Birkenfeld na podstawie wyznania augsburskiego. Dzięki temu Birkenfeld stał się luterańską enklawą między katolickim arcybiskupstwem-elektoratem Trewiru a kalwińskim księstwem Zweibrücken jego starszego brata Jana I, który w 1588 r. dokonał konwersji z wiary luterańskiej na kalwinizm. To w sposób znaczący pogorszyło relację między braćmi. 

 

 Karol I hrabia palatyn i książę Zweibrücken-Birkenfeld z dynastii Wittelsbachów

 

W 1594 r rodzina książęca na stałe powróciła do Birkenfeld i tutaj urodził się drugi syn Fryderyk.  W tym czasie rozpoczęła się rozbudowa książęcej rezydencji w Birkenfeld. Powstał okazały renesansowy zamek, który niestety nie dotrwał do naszych czasów. Karol zdobył reputację znakomitego dyplomaty i polityka. W 1595 r. w Kastellaun Wittelsbach zawarł z margrabią Badenii Edwardem Fortunatem traktat na temat podziału tylnego hrabstwa Sponheim. Hrabia palatyn Karol otrzymał posiadłości Birkenfeld, Allenbach i Fraunberg, margrabia Edward Fortunat resztę hrabstwa do wyłącznej administracji. Dzięki temu Wittelsbach zapewnił swojemu księstwu bezpieczeństwo polityczne i zabezpieczył je przed katolickimi margrabiami Badenii. Poprzez surowy system kościelny hrabia palatyn próbował bronić suwerenności swojego państwa, jako enklawy luterańskiej, przed wpływami kalwińskich i katolickich sąsiadów. Karol I okazał się być dobrym władcą broniącym swój lud i wiarę.

 

 Księstwo Zweibrücken-Birkenfeld (kolor czerwoni i czerwono-biały)

    

Najważniejszą cechą hrabiego palatyna Karola I nie było bynajmniej jego bojowe usposobienie, mimo, że wiedział, jak skutecznie bronić mieszkańców swojego małego księstwa. Wittelsbach był bardziej znany ze swojej umiejętności czytania i pisania, książę był dobrze wykształcony i znał języki. Książę stworzył bibliotekę zwaną dziś Bibliotheca Bibontina. Obok kazań pogrzebowych wygłoszonych na jego pogrzebie, to właśnie biblioteka jest najważniejszym autentycznym świadectwem działalności księcia Karola I. Biblioteka obejmuje nie tylko podstawą luterańską literaturę teologiczną, taką jak liczne wspaniałe wydania Biblii i pism reformatorów protestanckich, ale także najważniejsze współczesne broszury teologiczne i literatura, którą książę uważał za podstawową dla pastorów. I tak w latach 1569-1573 książę otrzymał w prezencie swoje pierwsze książki, głównie teologiczne. Po 1573 r. rozbudował swój księgozbiór na saskim dworze elektorskim poprzez zakup i hojne dary dzieł teologicznych i literackich. Podczas studiów i lektoratu w Heidelbergu, jego biblioteka została powiększona o literaturę prawniczą, prawdopodobnie w ramach przygotowań do przyszłych rządów w księstwie. W 1585 r. Karol I otrzymał od księżnej elektorowej saskiej Anny duńskiej cenne 11-tomowe wydanie niemiecko-łacińskiej Biblii. W 1586 r. doszło do znacznej rozbudowy książęcego księgozbioru poprzez zakup książek na targach we Frankfurcie nad Menem. W 1597 r. przejął w spadku cześć biblioteki swojego starszego brata Fryderyka hrabiego palatyna i księcia Palatynatu-Zweibrücken-Vohenstrauss-Parkstein. W ten oto sposób książę Karol I stworzył bardzo cenną bibliotekę a on sam był jednym z najbardziej wykształconych władców swoich czasów. Motto tego Wittelsbacha wiele mówi o jego życiu i działalności: "Sprawiedliwość wywyższa lud - bądź mądry i cierpliwy w mowie i milczeniu, kto jest mądry i cierpliwy ostatecznie zwycięży".

 

 

Biblia to prezent od opiekuna Karola, hrabiego krajowego Hesji Wilhelma IV Mądrego, dla 13-letniego Wittelsbacha. Wpływ hrabiego krajowego Hesji, elektora saskiego Augusta, a także najstarszego brata Karola, Filipa Ludwika z  Neuburga, zapewnił później zdecydowanie luterański charakter księcia na Birkenfeld.

 

Książę Karol zmarł 16 grudnia 1600 w Birkenfeld. Pozostawił po sobie nieletnich synów, nad którymi opiekę przejęli jego dwaj bracia – Filip Ludwik z Neuburga i Jan I z Zweibrücken. Po wygaśnięciu głównej linii Zweibrücken, potomkowie Karola I, najmłodszego syna księcia Wolfganga, mieszkającego w Birkenfeld, przejęli władzę nad Palatynatem-Zweibrücken. W ten sposób Karol I stał się również protoplastą bawarskiej rodziny królewskiej.

 

 

Kościół w Meisenheim miejsce spoczynku Karola I oraz jego renesansowe epitafium w tej świątyni