Małgorzata I królowa i pani Danii, Szwecji i Norwegii

 

Dziś nie wypada nie wspomnieć o jednej z najpotężniejszych kobiet średniowiecznej Europy. Małgorzata I była regentką duńsko-norwesko-szwedzką, królową Norwegii. Była najmłodszą córką króla Danii Waldemara IV Odnowiciela i królowej Jadwigi szlezwickiej. Małgorzata I jest uważana za jednego z najważniejszych władców średniowiecznej Danii. Jej imię jest przede wszystkim związane z powstaniem Unii Kalmarskiej, która zdeterminowała skandynawskie dzieje w  następnym stuleciu.

Mając zaledwie sześć lat, Małgorzata została zaręczona w 1359 r. z 18-letnim królem Norwegii Haakonem VI Magnussonem, synem szwedzko-norweskiego króla Magnusa II (VII) Erikssona "Smeka". Ślub odbył się w Kopenhadze 9 kwietnia 1363 r. Po śmierci swojego brata król Haakon VI Magnusson został również mianowany przyszłym królem w Szwecji, ale wkrótce po ślubie szwedzka szlachta zdetronizowała Magnusa II (VII) Erikssona i zamiast niego powołała na króla Szwecji jego siostrzeńca Albrechta III meklemburskiego.

Mała królowa-dziecko została zabrana do norweskiego zamku królewskiego Akershus, a Merete Ulfsdatter została jej nadworną nauczycielką. Merete była córką Święta

Brygida szwedzka z Vadstena, co wiązało się z silną więzią z zakonem Brygidek. W 1370 r. Małgorzata urodziła syna Olafa, który był jedynym dzieckiem pary królewskiej.

Kiedy Waldemar IV Założyciel zmarł w 1375 r. żaden jego syn nie został powołany na tron ​​duński. Jego syn, Krzysztof, zmarł dziesięć lat wcześniej. W 1371 r. król Danii Waldemar IV Założyciel i książę Meklemburgii-Schwerin Albrecht II Wielki zawarli układ o zapewnieniu swojemu wspólnemu wnukowi Albrechtowi IV następstwa duńskiego tronu. Albrecht IV był jedynym synem księcia meklemburskiego Henryka III i królewny duńskiej Ingeborgi, najstarszej córki Waldemara IV Założyciela. Duński parlament nigdy nie zatwierdził porozumienia. 24 października 1375 r. na zamku Gurre w pobliżu dzisiejszego Helsingör zmarł Waldemar IV Założyciel. Ale ani Duńczycy, ani Rada Państwa Danii pod przewodnictwem drosta Henninga Podebuska nie chciały Albrechta IV jako króla. Miasta hanzeatyckie również nie były zachwycone. Księstwa pomorscy i książęta Saksonii-Lauenburganie również nie chcieli mieć za sąsiada supermocarstwa Meklemburgii. Zamiast tego wybór padł na zaledwie pięcioletniego Olafa z jego matką Małgorzatą jako opiekunką. Po gorączkowej walce o władzę pięcioletni Olaf został wybrany na króla Danii jako Olaf II z rodzicami jako opiekunami. W 1380 r. Haakon VI Magnusson zmarł, a jego następcą został jego dziesięcioletni syn, jako Olaf IV, dzięki czemu Małgorzata nagle stała się prawdziwym władcą w Danii i Norwegii.

 

 Małgorzata I
 

 

Pierwszym ważnym zadaniem, przed którym stanęła Małgorzata, była kwestia posiadania Skanii przez miasta hanzeatyckie. Zgodnie z pokojem z zawartym w 1370 r. w Strzałowie region miał powrócić do Danii w 1385 r., ale duże wpływy z m.in. dużego rynku śledzia sprawił, że stało się bardzo wątpliwe czy porozumienie będzie przestrzegane. Jednym ze środków nacisku, które wybrała Małgorzata i duńska Rada Państwa, było wysłanie regularnej floty pirackiej, która plądrowała statki miast hanzeatyckich. Taktyka się powiodła i Skania wróciła do Danii. Spokój w południowej Jutlandii został również zapewniony na długi czas, kiedy w 1386 r. Małgorzata nadała hrabiemu Holsztynu Gerhardowi VI księstwo Szlezwiku.

W 1387 r. prawie 17-letni król Olaf zmarł na zamku Falsterbo, a tym samym podstawa władzy Małgorzaty w Danii i Norwegii zniknęła. Zaledwie tydzień po śmierci syna, Małgorzata została na zjeździe możnych królestwa w Lundzie mianowana „Urzędniczką, mężem i opiekunem bardzo bogatej Danii” - tytuł, który nie miał sobie równych. Wybór, które wkrótce nastąpiły w Norwegii pod podobnym tytułem, z biegiem czasu był oceniany bardzo różnie. Niektórzy postrzegali to jako naturalną konsekwencję wydarzeń, podczas gdy inni uważali to prawie za zamach stanu. W każdym razie i tym razem siostrzeniec Małgorzaty, Albrecht IV meklemburski, został pominięty.

W Szwecji przeciwko królowi Albrechtowi III meklemburskiemu wybuchł otwarty bunt. W tajnych negocjacjach szwedzka szlachta zaproponowała przekazanie władzy Małgorzacie, a w 1388 r. została okrzyknięta tym samym tytułem w Szwecji, co w Danii i Norwegii. W następnym roku doszło do bitwy pod Falköping, w której Albrecht i jego syn zostali schwytani, co było decydującym momentem dla jej faktycznego przejęcia władzy w Szwecji.

W kolejnych latach Małgorzata starała się uporządkować chaotyczne stosunki wewnętrzne, m.in. poprzez wydanie szeregu rozporządzeń w Danii i Szwecji, które znacznie ograniczyły władzę szlachty, w tym zakaz budowy prywatnych zamków.

Wraz z zawarciem unii kalmarskiej w 1397 r. królestwa nordyckie zostały połączone w zjednoczonej monarchii, która jednak zachowała ustawodawstwo poszczególnych królestw. Ponadto związek obejmował dużą część dzisiejszej Finlandii, która była integralną częścią imperium szwedzkiego. Bardzo ważnym wydarzeniem była koronacja ok. 15-letniego przybranego syn Eryka VII Pomorskiego z dynastii Gryfitów, który jako prawnuk Waldemara IV Założyciela również należał do duńskiej rodziny królewskiej. Nie ma jednak wątpliwości, że Małgorzata aż do swojej śmierci utrzymywała niemal autokratyczną władzę. Świadczą o tym m.in. zachowany pismo instruktażowe do Eryka Pomorskiego z 1404/05 r. w związku z jego podróżą po Norwegii.

 

 Państwa tworzące tzw. Unię Kalmarską

 

28 października 1412 r. Małgorzata zmarła we Flensburgu, gdzie starała się stłumić nowe niepokoje w Szlezwiku i Holsztynie. Jej ciało zostało przewiezione do kościoła w Sorø, ale w następnym roku zostało przeniesione do katedry w Roskilde przez jej najbliższego doradcę, biskupa Pedera Jensena Lodehata . Tutaj odbył się jej pogrzeb, który był wielką uroczystością kościelną. Wykonano nagrobek z alabastrową figurą królowej naturalnej wielkości. Sarkofag został wzniesiony w 1423 r. 

 

 Sarkofag Małgorzaty I

 

 Małgorzata I jest oceniana bardzo różnie. W starszych opracowaniach jest bardzo idealizowana jako bezinteresowna młoda królowa, która po śmierci syna przejęła rządy, by ratować kraj. Teraz ten obraz jest bardziej złożony. Należy sobie uświadomić, że działania Małgorzata wynikały w dużej mierze z jej silnych osobistych ambicji posiadania władzy. W połączeniu z dużymi zdolnościami politycznymi i świadomością sytuacji, pozwoliło jej to przekroczyć granice, które zwykle w średniowieczu wykluczały kobiety z obejmowania wyższych stanowisk, stąd też tak mało w dziejach Europy władców-kobiet.

Günter ze Schwarzenburga krolem Niemiec

 

30 stycznia 1349 r. hrabia Günter ze Schwarzenburga został wybrany przez stronnictwo Wittelsbachów na antykróla króla Niemiec Karola IV Luksemburskiego.

 

  

Gunter hrabia Schwarzburg-Blankenburg, wybrany królem przez stronnictwo Wittelsbachów

 

Partia antywittelsbachska wybrała 11 lipca 1346 r. na antykróla Karola Luksemburskiego, margrabiego Moraw przeciwko ekskomunikowanemu cesarzowi Ludwikowi IV Bawarskiemu z rodu Wittelsbachów. Bawarczycy i ich sojusznicy rozpoczęli przygotowania do wojny. Niespodziewanie podczas polowania 11 październik 1347 r. w Puch koło Fürstenfeldbruck zmarł cesarz Ludwik IV Bawarski. Prawdopodobnie dostał wylewu i spadł z konia. Umierając cesarz pozostawił swoje rodowe włości synom: Ludwikowi V Brandenburczykowi, Stefanowi II, Ludwikowi VI Rzymianinowi, Wilhelmowi I, Albrechtowi I i Ottonowi V Leniwemu. W tej sytuacji partia prowittelsbachska rozpoczęła poszukiwania odpowiedniego kandydata na nowego króla, takiego który mogłyby stawić czoło Karolowi Luksemburskiemu.

Z powodu ekskomuniki papieskiej Ludwik V margrabia Brandenburgii nie mógł ubiegać się o koronę cesarską po śmierci ojca i początkowo próbował przeforsować Edwarda III króla Anglii jako antykróla, który był sojusznikiem jego ojca. 10 stycznia 1348 r. w Lahnstein Edward III został wybrany na króla, ale 10 maja ostatecznie zrzekł się rzymsko-niemieckiej korony, ponieważ nie chciał się zaangażować w wojnę w Rzeszy. Nie powiodły się także negocjacje z szwagrem Ludwika V Fryderykiem II Poważnym margrabią Miśni i hrabią krajowym Turyngii na temat jego kandydatury na króla. Fryderyk II Poważny nie miał zaufania co do trwałości poparcia ze strony książąt-elektorów. 

 

 Edward III król Anglii, kandydat obozu Wittelsbachów na króla niemieckiego

 

 Fryderyk II Poważny margrabia Miśni i hrabia krajowy Turyngii, wraz z żoną Matyldą Wittelsbach

 

Po serii nieudanych prób partii Wittelsbachów wyłonienia swojego kandydata na króla, w końcu wybór padł na Guntera hrabiego Schwarzburg-Blankenburg, który był dyplomatą w służbie cesarza Ludwika IV Bawarskiego i jako taki stał się jego następcą z ramienia stronnictwa Wittelsbachów. 30 stycznia 1349 r. Gunter hrabia Schwarzburg-Blankenburg został wybrany przez partię Wittelsbachów i jej zwolenników w klasztorze dominikanów we Frankfurcie nad Menem na króla niemieckiego. Głosowali na niego Ludwik V margrabia Brandenburgii, Eryk książę Saksonii-Lauenburg, Rudolf II i Ruprecht I hrabiowie Palatynatu Reńskiego oraz ekskomunikowany arcybiskup Moguncji Henryk III von Virneburg, którzy byli uprawnieni do wybierania władcy.

Günter oparł swoją legitymizację zasadniczo na tym, że - w przeciwieństwie do Karola, który został wybrany w Rhens - został wybrany „we właściwym miejscu”, we Frankfurcie nad Menem, miejscu wyboru królów rzymskich. Ponadto Karol nie został koronowany we właściwym miejscu (nie w Akwizgranie, ale w Bonn). Jednak miasto uznało Karola IV po śmierci Ludwika i kazało Günterowi czekać tydzień na polu przed miastem. Dopiero 6 lutego wszedł do miasta, gdzie tradycyjnie został wprowadzony do urzędu, potwierdził przywileje miasta i odebrał hołd od mieszkańców miasta na placu ratuszowym zwanym Römerberg.

 

  

Rzesza Niemiecka - posiadłości Wittelsbachów, Habsburgów i Luksemburgów

 

Karolowi IV Luksemburskiemu udało się szybko przeciągnąć zwolenników króla Guntera do swojego obozu.  W reszcie pod Eltville nad Renem armia Güntera została poddała się, a on sam uciekł. Günter zrzekł się wszelkich roszczeń 26 maja 1349 r. w traktacie z Eltville w zamian za odszkodowanie i amnestię dla swoich zwolenników. Nie mógł jednak długo cieszyć się z korzyści płynących z układu, ponieważ był poważnie chory wkrótce zmarł w klasztorze we Frankfurcie nad Menem 14 czerwca 1349 r. , prawdopodobnie z powodu zarazy. Sam hrabia wskazał na zatrucie, ale nie ma na to żadnych dowodów.

Ostatecznie na mocy układu z Budziszyna z roku 1350 roku Wittelsbachowie uznali władzę królewską Karola IV Luksemburskiego i przekazali mu insygnia królewskie.

Kazimierz III Wielki przejmuje księstwo płockie

 

20 sierpnia 1351 r. zmarł Bolesław III książę płocki.

W 1351 r. książę płocki Bolesław III wziął udział w polsko-węgierskiej wyprawie zbrojnej przeciwko Litwie. Wyprawa była skierowana przeciwko księciu trockiemu i grodzieńskiemu Kiejstutowi i osobiście udział w niej wzięli król Polski Kazimierz III Wielki i król Węgier Ludwik I Wielki. Wyprawa zakończyła się sukcesem. 15 sierpnia 1351 r. zawarto z Litwinami rozejm na mocy którego Kiejstut zobowiązał się przyjąć chrześcijaństwo i w tym celu oddał się pod opiekę księcia płockiego w charakterze honorowego jeńca. Wkrótce okazało się jednak, że ze strony Kiejstuta był to tylko sprytny zabieg dyplomatyczny, gdyż pięć dni później zdecydował się on na ucieczkę, korzystając z ataku podążających za oddziałami Bolesława wojsk litewskich. W pościgu za Kiejstutem Bolesław III zginął trafiony strzałą z łuku, a książę litewski nie niepokojony już przez nikogo wrócił do siebie.

Istnieją różne opisy śmierci księcia płockiego. Pierwsza mówi, że Bolesław III poległ podczas pościgu za Kiejstutem. Wedle drugiej książę był jednym z Polaków, którym powierzono pieczę nad księciem trockim, i został zamordowany, gdy próbował przeszkodzić jego ucieczce. Zwłoki księcia przewieziono do Płocka i złożone w tamtejszej katedrze.

 

 Kazimierz III Wielki  na wiecu, w otoczeniu biskupów, książąt i możnych królestwa

 

 Księstwa mazowieckie

 

Jako, że Bolesław III płocki zmarł bezżennie i bezpotomnie rozpoczęły się zabiegi o przejęcie schedy po nim. Sytuację komplikował fakt, że od 1329 r. książęta płoccy byli lennikami królów czeskich. Roszczenia do spadku zgłaszali lennicy czescy i zarazem najbliżsi krewni zmarłego księcia: bracia stryjeczni Siemowit III Starszy książę czerski i rawski i Kazimierz I książę warszawski oraz szwagier Henryk V Żelazny książę żagański.  Roszczenia do księstwa płockiego zgłosił również król Polski Kazimierz III Wielki ponieważ w bliżej nieznanym momencie Bolesław III płocki na wypadek braku męskiego potomstwa zapisał swoje księstwo Kazimierzowi, co uczynił wbrew interesom politycznym swojego pana senioralnego. W tej sytuacji 7 września 1351 r. w Pirnis król Czech Karol IV Luksemburski przekazał wakujące księstwo Henrykowi V (III) Żelaznemu księciu żagańskiemu. W dokumencie tym czytamy:

"Henryk V Żelazny, książę Śląska, pan Głogowa i Żagania (Heinricus dux Glogovie et dominus Saganensis), oświadcza, że Karol, król czeski (Karolus Romanorum princeps et ... Boemie rex), nadał, wystawcy i jego żonie Annie księstwo płockie (ducatum Placencie) w lenno, które po śmierci księcia Bolka, pana Płocka (princeps Bolko), przypadło Koronie Czeskiej (Boemia). Książę Henryk, składając hołd lenny, przyrzekł równocześnie wieczną wierność Koronie Czech."

Piast śląski był wiernym lennikiem czeskim i szwagrem zmarłego księcia Bolesława III płockiego i z tego też tytułu rościł sobie pretensje do księstwa. Tylko zdecydowana i szybka akcja Kazimierza III Wielkiego zapobiegła usadowieniu się książąt żagańskich w Płocku. 18 września 1351 r. na zjeździe w Płocku Kazimierz III Wielki przejmuje dzielnicę płocką wraz z ziemią wiską i zakroczymską na mocy uprawnień królewskiego majestatu a nie z tytułu zwierzchności lennej(!) i oddaje w lenno ziemię sochaczewską Kazimierzowi I, a ziemię gostynińską Siemowitowi III. W tym też momencie Kazimierz I warszawski, a być może i Siemowit III Starszy złożyli Kazimierzowi III Wielkiemu hołd lenny anulując wcześniejsze układy z królem czeskim Karolem IV Luksemburskim. Król Polski na zjeździe płockim uzyskał rezygnację książąt mazowieckich z przysługujących im praw do schedy po Bolesławie III płockim oraz zgodę dostojników ziemskich i dlatego pozwolił sobie potraktować czeskie prawa jako niebyłe. Umowa między królem polskim a książętami mazowieckimi przewidywała, że w razie bezpotomnej śmierci Kaźmierza III Wielkiego stosunek lenny wygasa a Piastowie mazowieccy przejmują z powrotem księstwo płockie. Po 1351 r. obserwujemy powolne przechodzenie książąt mazowieckich pod zwierzchnictwo Polski. W 1352 r. król Polski w zamian za sumę 2 tysięcy grzywien przekazał Siemowitowi III Starszemu i Kazimierzowi I w zastaw miasto Płock. 

 

 Rozwój terytorialny królestwa polskiego za panowania Kazimierza III Wielkiego

 

1 maja 1356 r. zawarto w Pradze sojusz polsko-czeski. Uregulowano przy okazji kwestię Mazowsza – Karol IV Luksemburski zrzekł się swych praw do księstwa płockiego, a Kazimierz III Wielki Namysłowa, Kluczborka i Byczyny. W dokumencie wystawionym w tym dniu czytamy:

"Kazimierz Wielki, król Polski (Casimirus rex Poloniae), stwierdza, że cesarz Karol IV (Carolus Romanorum Imperator) nadał mu księstwo płockie (Plocensis). Wystawca chcąc się odwdzięczyć nadał mu ze swej strony miasta: Byczynę (Bythen) i Kluczbork (Crucenburg) z przynależnościami, zrzekając się wszelkich praw do nich, a także zwalnia od wszelkich powinności Bolka II, księcia świdnickiego (Bolko dux Swidnicensis), cesarza oraz mieszczan świdnickich (Swidnicenses). [...] Kazimierz Wielki, król Polski (Kazimirus ... rex Poloniae nennon Cracovie, Sandomirie, Syradie, Lancicie, Cuyavie et Pomeranie), zrzeka się na rzecz cesarza Karola IV (Karolus Romanorum Imperator et Boemie rex) i jego spadkobierców praw do księstwa świdnicko-jaworskiego (Swidnicensis et Jawriensis) wraz ze wszystkimi przynależnościami i prawami oraz przyrzeka nieść pomoc w razie potrzeby."

Ostateczna rezygnacja od zobowiązań lennych Mazowsza przez cesarza Karola IV Luksemburskiego, nastąpiła 26 lutego 1360 r. na sejmie Rzeszy w Norymberdze.