Bitwa pod Czaśnikami 26 stycznia 1564 r.

 Podczas wojen inflanckich Inflanty zostały zajęte przez rosyjską armię cara Iwana IV Groźnego. Po klęsce w bitwie pod Ērģeme 2 sierpnia 1560 r. osłabiony słabiony inflancki zakon krzyżacki został rozwiązany, a Księstwo Zadźwińskie (Księstwo Inflanckie) oraz Księstwo Kurlandii i Semigalii przekazano Wielkiemu Księstwu Litewskiemu zgodnie z paktem wileńskim z 28 listopada 1561 r. Następnie Rosja rozpoczęła kampanię przeciwko Litwie, zdobywając Połock w lutym 1563 r. i grożąc dalszą inwazją na stolicę Wilno. Litwini próbowali wynegocjować rozejm, ale rozmowy zakończyły się niepowodzeniem w listopadzie 1563 r. 

Polska kawaleria w XVI wieku

Dwie duże armie rosyjskie z Połocka i Smoleńska, dowodzone przez księcia Piotra Iwanowicza Szujskiego i księcia Piotra Semenowicza Serebryany-Oboleńskiego, miały się spotkać pod Orszą i wspólnie pomaszerować na Wilno. Armia była dobrze przygotowana do długiej kampanii. Wielkie Łuki dostarczyły zapasy wystarczające na zaopatrzenie armii na pół roku. Książę Szujski przeprawił się 23 stycznia 1564 r. nie spodziewając się, że spotka na swojej drodze dużych sił wroga. Jednak popełnił poważny błąd, pozwalając swoim żołnierzom maszerować bez ustalonego szyku, czyli w bezładzie, a ich zbroja i broń były przewożone na wozach. Mikołaj Rudy Radziwiłł, hetman litewski, który wówczas przebywał w Łukomlu, szybko organizował kawalerię, nie czekając na piechotę ani artylerię. W jej szeregach byli hetman polny Grzegorz Chodkiewicz i wielu przyszłych dowódców wojskowych: jego 16-letni syn i przyszły hetman Krzysztof Mikołaj „Piorun” Radziwiłł, przyszły hetman polny Roman Sanguszko, przyszły hetman inflandzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz i inni. 

26 stycznia 1564 na polach Iwańska pod Czaśnikami doszło do starcia zbrojnego, które przeszło do historii jako bitwa pod Czaśnikami lub bitwa nad Ułą.  

Szczegóły opisu bitwy różnią się w zależności od źródła. Istnieje co najmniej 15 współczesnych źródeł, w tym trzy oficjalne raporty napisane w ciągu kilku dni po bitwie i cztery dzieła literackie wychwalające zwycięzców, ale wszystkie zawierają różne i często sprzeczne szczegóły i liczby. Mikołaj Rudy Radziwiłł zaatakował armię księcia Szujskiego podczas marszu z Połocka do Drucka. Można wyróżnić dwie główne wersje bitwy. Pierwsza wersja podahe, że Rosjanie albo niedbale maszerowali w luźnej kolejności, albo przygotowywali się do nocnego odpoczynku i byli nieuzbrojeni w momencie ataku. Mały oddział litewski zaangażował najlepsze jednostki, a główne siły zaatakowały nieprzygotowane wojska rosyjskie. Druga wersja litewska twierdzi, że Szujski ustawił swoją armię do atak na otwartym polu i był gotowy zaatakować Litwinów, gdy tylko wyjdą z lasu. Jednak być może zbyt pewny siebie, opóźnił początkowy atak i dał Litwinom wystarczająco dużo czasu na ustawienie swoich żołnierzy w dogodnych pozycjach. 

Wszystkie źródła zgadzają się, że Litwini osiągnęli całkowite zwycięstwo, a rosyjski dowódca książę Piotr Szujski zginął w walce. Istnieje kilka wersji śmierci Szujskiego. Najpopularniejsza wersja podaje, że został ranny i wycofał się z pola bitwy, a później został zabity przez miejscowego chłopa. Inna wersja głosi, że znaleziono go w studni z dziurą po kuli w głowie. Mikołaj Rudy Radziwiłł twierdził, że to jego człowiek Kaspar Szwejkowski zabił Szujskiego. Jego ciało zostało przetransportowane do Wilna i pochowane z pełnymi honorami w Cerkwi. Wielu innych bojarów zostało zabitych lub wziętych do niewoli. Dokładna liczba ofiar rosyjskich poniesionych w tej bitwie wynosi od 150 do 700 mężczyzn zgodnie z przekazami rosyjskich kronik. Pierwsza liczba uważana jest jako zaniżona. Litwini twierdzili, że pokonali 9 000, a nawet 20 000, co jest uważane za mocno zawyżone liczby. Jeden duży rosyjski wóz zaginął, według świadka, zdobyto tyle łupów, że żołnierze rozdawali chleb za darmo, a zbroję sprzedawano za jedną węgierską złotą monetę. 

Rosyjska kampania w Inflantach

Dowiedziawszy się o porażce Szujskiego i utracie tak bardzo potrzebnego zaciągu, armia księcia Serebryany-Obolenskiego wycofała się na terytorium Rosji, powodując po drodze znaczne szkody wrogowi poprzez zniszczenie i splądrowanie dużego terytorium litewskiego, pokonując litewskie oddziały i biorąc licznych więźniów. Został zaatakowany przez Filona Kmitę Czarnobylskiego i Jerzego Ościka (Ościkowicza) pod Orszą, a wierząc, że zostali zaatakowani przez główne siły litewskie, szybko wycofał się. Te dwa zwycięstwa powstrzymały rosyjską inwazję i przywróciły równowagę sił w wojnie w Inflantach. Litwini splądrowali rozległe tereny wokół Siebieża, ale spodziewając się, że Tatarzy pomogą im w prowadzeniu wojny w carstwie rosyjskim, nie mieli wystarczających sił, aby odzyskać Połock podczas trzytygodniowego oblężenia. 

Chociaż bitwa spowolniła jedną z rosyjskich ofensyw w styczniu, nie zmieniła toku toczącej się wojny granicznej, co nie sprzyjało Litwie. Po bitwie nastąpiły walki, a Litwa nie mogła odzyskać znaczących utraconych terytoriów. W tym samym miesiącu, podobnie jak w lutym, inne rosyjskie armie przeprowadziły liczne i skuteczne ataki na swoich wrogów. W styczniu wojewodowie z Newelu i Połocka przeprowadzili ofensywę przeciwko Litwie, zaś w styczniu i lutym wojska rosyjskie zaatakowały Dubrownę, Orszę, Druczewsk, Borysów, Kopos, Szkłów, Teterin, Mohylew, Radoml, Mścisław i Chaczersk, docierając nawet do granica Wilna i rzeki Berezyny.  

Litwini wykorzystali swoje zwycięstwo pod Czaśnikami, aby storpedować negocjacje w sprawie unii lubelskiej, które zostały zainicjowane w nadziei na uzyskanie polskiego wsparcia wojskowego w wojnie z Rosją. Niektórzy historycy uważają, że porażki w wojnie w Inflantach mogły przyczynić się do pogorszenia stanu psychicznego cara Iwana IV Groźnego, prowadząc do powstania Opriczniny w 1565 r.