Chrystian Młodszy urodził się 20 września 1599 r. w Gröningen an der Bode, jako trzeci syn luterańskiego księcia Brunszwiku-Wolfenbüttel Henryka Juliusza i jego drugiej żony Elżbiety duńskiej, córki króla Danii i Norwegii Fryderyka II z dynastii oldenburskiej i Zofii meklemburskiej. Matka Naszego bohatera była siostrą kolejnego króla duńskiego Chrystiana IV, na cześć którego otrzymał imię. Po śmierci ojca wychowywany był w Kopenhadze przez brata swej matki, Chrystiana IV, a następnie wstąpił na uniwersytet w Helmstedt. Młody książę władał biegle językiem francuskim i włoskim oraz rozumiał łacinę, niderlandzki i niemiecki. 13 czerwca 1616 r. w Tybindze, podczas studiów na uniwersytecie, zmarł w wieku 14 lat jego brat Rudolf III, biskup Halberstadt. Dzięki temu Chrystian Młodszy w wieku 17 lat został mianowany świeckim administratorem biskupstwa Halberstadt. Na urząd wstąpił 1 maja 1617 r. Nie został uznany przez cesarza Rudolfa II Habsburga ani przez Kurię Rzymską. 31 sierpnia 1617 r. po śmiercią stryja Juliusza Augusta otrzymał godność opata klasztoru Michaelstein pod Blankenburgiem i proboszcza Katedry Świętych Błażeja, Jana Chrzciciela i Tomasza Becketa w Brunszwiku. Dochody z tych beneficjów dawały 18-letniemu księciu mnóstwo środków na realizację swoich planów i otwierały drogę do kariery wojskowej.
Chrystian Młodszy, świecki administrator biskupstwa Halberstadt
W 1620 r. jego jeździeckie i wojskowe zdolności sprawiły, że objął funkcji kapitana kawalerii pod dowództwem Maurycego Orańskiego, księcia Oranii i stadhoudera Niderlandów. Książę walczył przeciwko Hiszpanii. Po zawarciu rozejmu powrócił do Dolnej Saksonii. Nowa okazja do wojaczki pojawiła się wraz z klęską wojsk protestanckich pod Białą Górą w Czechach. Chrystian w swojej młodzieńczej i gorącej miłości do pięknej córki angielskiego króla Jakuba I, Elżbiety Stuart która wędrowała od jednego książęcego dworu do drugiego bez żadnych środków, oddał się jej na służbę i przysiągł, że nie schowa miecza, dopóki nie włoży z powrotem czeskiej korony na głowę jej męża, wypędzonego Fryderyka V “Króla Zimowego”. Dlatego też, na jego kolejnych sztandarach pojawiało się hasło “Za Boga i za nią”. W tym miejscu należy wspomnieć, że Chrystian Młodszy i Elżbieta Stuart "Królowa Zimowa" Czech byli kuzynostwem, ich matki były rodzonymi siostrami.
Na zaproszenie króla Danii Chrystiana IV stany okręgu dolnosaksońskiego Rzeszy spotkały się w Segebergu w 1621 r. i zdecydowały bronić okręg przed arogancją cesarskich generałów Spinoli i Kordoby za pomocą powołanej armii. Młody Chrystian Młodszy z wielkim entuzjazmem przyjął tę decyzję. Według legendy z dziesięcioma talarami w kieszeni, a tak naprawdę dzięki pożyczce 10 000 talarów udzielonej przez Ernesta hrabiego Schaumburg i Holsztynu-Pinneberg i dzięki wsparciu ze strony matki, Chrystian Młodszy zebrał pod swoim sztandarem pokaźną armię. Tak powołana armia najemników liczyła około 10 000 ludzi. Występowała ona w imieniu elektora-hrabiego Palatynatu Reńskiego Fryderyka V, wygnanego i wyjętego spod prawa „Króla Zimowego” Czech, którego bezpieczeństwo nie było niczym gwarantowane. Na jednym z jego sztandarów widniało hasło “Przyjaciel Boga - wróg papistów” co w sposób jednoznaczny świadczy o jego religijnych motywach jego działania. Chrystian Młodszy wziął za wzór hrabiego Piotra Ernsta von Mansfelda, który kilka miesięcy wcześniej zrobił to samo w Górnym Palatynacie i tym samym naruszył obowiązujące prawo cesarskie w Rzeszy.
Prawdą jest, że zaniepokojone stany okręgu dolnosaksońskiego wkrótce zaprzestały zbrojenia się i zażądały od Chrystiana Młodszego zwolnienia także zwerbowanych przez niego żołnierzy. Jednak on, pełen odwagi i pewności siebie, nie zamierzał ugiąć karku. Jego celem było połączenie swojej armii z siłami Piotra Ernesta von Mansfelda. Splądrował ziemie w księstwie Lüneburg, Eichsfeld i dobra brunszwickie nad Wezerą. Jego słaby starszy brat, książę Brunszwiku-Wolfenbüttel Fryderyk Ulryk i jego matka Elżbieta duńska, na próżno ostrzegali go i domagali się by odstąpił od frakcji protestanckiej.
Okręg dolnosaksoński
Podział Rzeszy na okręgi
Książę Chrystian Młodszy wraz ze swoimi oddziałami splądrował klasztory Liesborn, Paderborn i Münster, ustanawiając swoją kwaterę główną w ufortyfikowanym Lippstadt w hrabstwie Mark, z którego wyparł garnizon Wolfganga Wilhelma hrabiego palatyna i księcia Palatynatu-Neuburga. Holenderscy saperzy pomogli przekształcić miasto w poważną twierdzę, podczas gdy siły Chrystiana Młodszego plądrowały biskupstwo Paderborn. Od miast, których nie zdobywał, domagał się kontrybucji, czyli składek na utrzymanie swojej armii (pieniężnej lub towarowej), m.in. “Pfaffenfeindtaler”. Informował listownie władze miast i wsi, które znajdowały się na jego trasie, o swoim rychłym przybyciu. W listach tych groził im a listy te były podpisane na wszystkich czterech rogach „Krew, krew!”. Tego rodzaju metody miały na celu zastraszyć i zapewnić mu środki na przetrwanie jego armii najemników. Niektóre miasta, takie jak Soest i Werl, wolały opłacać obowiązkowe kontrybucje niż paść ofiarą grabieży jego wojsk. Geseke było jedynym miastem, którego nie zdołał zdobyć, dlatego też co roku odbywa się tam tzw. procesja z okazji “Dnia Chwały”. W styczniu 1622 r. zdobył katolickie miasto Paderborn, w którym obrabował ze złota i srebra Katedrę Najświętszej Marii Panny i Świętych Liboriusza i Kiliana. Pierwsza próba przeniesienia się nad Men i dalej w głąb Elektoratu Palatynatu Reńskiego została udaremniona przez oddziały Ligi Katolickiej pod dowództwem Jana Jakuba von Bronckhorst-Batenburg zwanego hrabią Anholt (jesień 1621 r.).
W kwietniu 1622 r. dowódca wojsk Ligi Katolickiej hrabia Johann Tserclaes von Tilly przegrał bitwę pod Mingolsheim z protestanckimi siłami, którymi dowodził Piotr Ernest von Mansfeld i Jerzy Fryderyk margrabia Badenii-Durlach. Tilly wycofał się ze swoją osłabioną armią w kierunku Würzburga, pozostawiając Palatynat Reński bez wystarczającej ochrony ze strony oddziałów Ligi Katolickiej. Mansfeld zawrócił z Alzacji by wpaść do hrabstwa krajowego Hesji-Darmstadt, której władca Ludwik V Wierny, mimo że neutralny po cichu wspierał cesarza. Został pojmany by umożliwić księciu z rodu Welfów przejść przez Hesję-Darmstadt. Chrystian Młodszy chciał wykorzystać tę sytuację do zadania decydującego ciosu Lidze Katolickiej. Na czele armii złożonej z 12000 piechoty, prawie 5000 kawalerii i 3 działami posunął się z biskupstwa westfalskiego przez dolinę Wezery i Hesję w kierunku Menu, aby połączyć się pod Darmstadt z oddziałami Mansfelda i margrabiego Badenii-Durlach. 15 czerwca Chrystian Młodszy i jego armia dotarły na terytorium Arcybiskupstwa-Elektoratu Moguncji w pobliżu Oberursel (Taunus). Moguncki garnizon Höchst opierał się siłą protestanckim. Ostatecznie miasto padło i zostało zajęte przez siły brunszwickie, którymi dowodził baron Dodo von Innhausen und zu Knyphausen. Następnie w trakcie przeprawiania się przez rzekę Men po prowizorycznej przeprawie mostowej w rejonie miasteczka Höchst am Main, protestanci napotkali nadciągające z kierunku południowego oddziały katolickie Tilly’ego, które rozbiły wojska Chrystiana Młodszego.
Sytuacja była niezbyt ciekawa. Aby mniej narażać swoją dynastię w przypadku klęski, margrabia Jerzy Fryderyk podpisał 22 kwietnia 1622 r. akt abdykacji, w którym przekazywał władzę synowi Fryderykowi V. 25 kwietnia poddani zostali zwolnieni z przysięgi, ale hołd złożony Fryderykowi odbył się dopiero 23 maja 1622 r., a o abdykacji cesarza oficjalnie zawiadomiono dopiero 22 sierpnia 1622 r.– czyli po przegranej bitwie pod Wimpfenem. Co ciekawsze, Fryderyk V i jego rodzina po bitwie pod Wimpfen uciekła na dwór Jana Fryderyka księcia Wirtembergii po bitwie pod Wimpfen. Margrabstwo Badenii-Durlach został splądrowane przez wojska cesarskie i Ligii Katolickiej i następnie okupowany z przerwami w latach 1622-1627. Fryderyk V zapewnił cesarza, że nigdy nie popierał działań wojennych ojca i poprosił o uznanie go za margrabiego, co stało się dopiero w 1627 r. Jeśli chodzi o Elektorat Palatynatu Reńskiego to Tilly zdobył Landeburg, następnie 15 sierpnia Heildelberg oraz 2 listopada Mannheim. Dzięki temu Dolny Palatynat wpadł w ręce Maksymiliana I bawrskiego, który mianował swoim gubernatorem Henryka von Metternicha.
Niedługo potem księciu brunszwickiemu udało się połączyć resztki swojej armii najemników z armią Piotra Ernesta von Mansfelda. W lipcu, po wycofaniu się z Elektoratu Palatynatu Reńskiego, Mansfeld i Chrystian Młodszy znaleźli się w Hagenau skąd udali się do Lotaryngii a następnie do Sedanu. Sytuacja była napięta i prawie doszło między nimi do pojedynku. Dowódcy podjęli wspólną kampanię, aby przełamać oblężenie Bergen op Zoom w Holandii przez hiszpańskiego generała Ambrosia Spinolę Dorię, markiza de los Balbases. W drodze z Maas przez południową (habsburską) Holandię, 29 sierpnia natknęli się niedaleko Fleurus na armię hiszpańską dowodzoną przez Gonzala Fernándeza de Córdobe księcia Maratry, która jednak nie powstrzymała ich przed kontynuowaniem marszu na północ. We wrześniu udało się im przedrzeć do księcia Maurycego Orańskiego z resztą swojego wojska i wreszcie w październiku pomóc mu w odparciu katolickich wojsk z pod oblężonego Bergen-op-Zoom.
W bitwie pod Fleurus książę Chrystian Młodszy doznał rany postrzałowej w lewe ramię, która wkrótce przekształciła się w gangrenę. Dlatego też, kilka dni później w Bredzie trzeba było amputować mu lewe przedramię. Operację rzekomo przeprowadzono w obozie wojskowym przy głośnych dźwiękach trąb. Podobno książę oznajmił swoim wrogom, że ma jeszcze drugą rękę do walki. Przy tej okazji wybił medal z napisem “Altere restat” (“Mam jeszcze drugą!”) Później zlecił wykonanie protezy w Holandii. Spekulowano, że ta proteza miała postać żelaznej ręki. Książę mógł jednak używać również drewnianej protezy ramienia lub przedramienia.
Chrystian Młodszy, świecki administrator biskupstwa Halberstadt
Mocarstwa protestanckie miały sprzeczne cele między sobą, jak i w stosunku do Francji. Zimą 1622/23 r. Chrystian Młodszy wznowił działania militarne w Rzeszy. Zwerbował nowe wojska w biskupstwach Münster i Paderborn. Stany okręgu dolnosaksońskiego, obawiając się, że siły Mansfelda i Chrystiana Młodszego wejdą na teren Dolnej Saksonii i w ten sposób pociągną za sobą armię Tilly'ego i uczynią z ziemi między Wezerą a Łabą teatr wojny, postanowiły utworzyć armię liczącą 20 000 żołnierzy pod dowództwem księcia Jerzego z lüneburskiej linii Welfów, aby zachować neutralność okręgu. Zanim jednak doszło do powołania tej armii, Chrystian Młodszy przekroczył Wezerę i przeniósł swoje wojska do biskupstw Hildesheim i Halberstadt. Zmusiło to również do działania króla duńskiego Chrystiana IV, który wysłał swoje siły do Bremy i Oldenburga, by chronić je przed działaniami Mansfelda i Chrystiana Młodszego. Było to o tyle istotne dla interesów Kopenhagi, ponieważ królewicz duński fryderyk był biskupem-koadiutorem Bremy i Verden.
W tej sytuacji stany okręgu dolnosaksońskiego zrobiły dobrą minę do złej gry i przyjęły Chrystiana jako generała okręgu, ale tylko dlatego, że okręg nie był jeszcze wystarczająco zorganizowany, by siłą wypędzić intruza i jego armię. Następie książę udał się do Wolfenbüttel, gdzie rezydował jego brat Fryderyk Ulryk. W dniu 24 lutego 1623 r. zawarł z nim układ na zamku Kalenberg, potwierdzony 3 marca w Rinteln, zgodnie z którym na trzy miesiące oddał się na służbę bratu i uznał panowanie na swoich ziemiami z mocy władzy cesarskiej. Zobowiązał się także do obrony przed Piotrem Ernestem von Mansfeldem i uznawał księcia Jerzego z Lüneburga za głównodowodzącego wojsk okręgu i pułkownika polowego. Chrystian Młodszy przyrzekł zachowywać należne oddanie cesarzowi. Cesarz Ferdynand II Habsburg zatwierdził ten układ pod warunkiem ścisłego wywiązania się z niego przez księcia Chrystiana. Generał Tilly miał czuwać nad tym, aby tak się stało, ponieważ decyzję, czy książę naruszył jakiś punkt umowy, pozostawiono jego decyzji. Już wkrótce sprawa się rozwiązała. Oświadczenie Chrystiana Młodszego, że gdy tylko zbierze silną armię przemaszeruje przez Saksonię do Czech, wystarczyło, by Tilly uznał, że złamano układ i najechał na Hesję, którą spustoszył. Bezczynnie nie stał również książę-elektor Saksonii Jan Jerzy I, który w kwietniu powołał pod broń siły okręgu Górnej Saksonii, aby uniemożliwić Chrystianowi Młodszemu ruszyć na wschód. Książę pospieszył na spotkanie z nim. W hrabstwie Plesse, niedaleko Getyngi, natknął się na siły Tilly'ego pod dowództwem księcia saskiego na Lauenburgu Franciszka Albrechta, którego zaskoczył dzięki udanej zasadzce. Dzięki temu sukcesowi zagarnął 40 załadowanych wozów, znaczną liczbę koni i wziął do niewoli około 100 mężczyzn. W ich ręce wpadły nieznaczne ilości złota i ubrania. Podniosło to morale w armii Chrystiana Młodszego, który teraz mógł mieć nadzieję, że okrąg dolnosaksoński w końcu podejmie decyzję i przyłączy się do wojny po stronie protestanckiej. Wśród łupów, które Chrystian przekazał swojemu bratu Fryderykowi Ulrykowi, znaleziono kompromitującą korespondencję między jego żoną Anną Zofią Hohenzollern a Franciszkiem Albrechtem. Okazało się, że Anna Zofia utrzymywała romans z księciem saskim na Lauenburgu, gdy ten mieszkał na dworze w Wolfenbüttel. W tej sytuacji Anna Zofia uciekła na dwór swojego brata margrabiego-elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma. Fryderyk Ulryk wykluczył wiarołomną żonę z modlitw kościelnych, zakazał wypłacania odsetek od jej posagu i skonfiskował jej majątek. Anna Zofia nie zastosowała się do wezwania na konsystorz w Wolfenbüttel, odmówiła też zgody na rozwód i ponowne małżeństwo Fryderyka Ulryka. Bezskutecznie mediacji podjął się cesarz Ferdynand II i w 1626 r. przekazał sprawę księciu-elektorowi Saksonii Janowi Jerzemu I. Ten zwołał sąd pod przewodnictwem naczelnego kapelana sądowego Matthiasa Hoë von Hoënegga, przed który powołano posłów z Brandenburgii i Lüneburga. Podczas trwających rokowań w Brunszwiku zmarł Fryderyk Ulryk i na nim wymarła średnia linia brunszwicka domu Welfów.
Wracając jednak do Naszego bohatera, to pod koniec czerwca 1623 r. wyruszył ze swoją armią i rozbił obóz w pobliżu Getyngi, aby spotkać się z siłami Tilly'ego, który zbliżał się z Hesji. Decydująca bitwa wydawała się nieunikniona. Sam Chrystian usilnie próbował doprowadzić do starcia z wrogiem. Dopiero wysiłki jego doświadczonego pułkownika von Kniphausena przekonały go, by nie narażał swojej armii na ryzyko bitwy. W obawie przed nieubłaganym Tilly’m, który szybko parł na północ Niemiec, stany okręgu dolnosaksońskiego, aby nie narazić się na jego zemstę, zażądały od księcia Chrystiana, aby zatrzymał się w swoich planach. Jednak książę nie zrezygnował ze swoich działań, i dlatego też stany okręgu przed upływem ustalonych trzech miesięcy pozbawiły go stanowiska generała. Obawiali się, że jego próba obrony Dolnej Saksonii może przybrać odwrotny skutek od zamierzonego, ponieważ Tilly stale powiększał swoją armię o nowych rekrutów.
Teraz, gdy starcie było bliskie, stany okręgu pragnęły odsunąć od siebie podejrzenia cesarza, jakoby potajemnie współpracowały z Chrystianem. Chciały też być zwolnione z kosztów obrony. Wysłały swoich posłów, aby wyjaśnić księciu Chrystianowi, że „nie mogą się zrozumieć, w jaki sposób mógł w ten sposób ocalić niemiecką wolność i zabezpieczyć religię”. Nie ustalono, z jakich powodów Chrystian zdecydował się wycofać z początkowego zamiaru przeciwstawienia się Tilly’emu w otwartej bitwie. Możliwe, że zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa grożącego okręgowi, a konkretnie jego dziedzicznym ziemiom, ponieważ jego starszy brat Fryderyk Ulryk był bezdzietny, miał nadzieję na dojście do władzy po jego śmierci. Zapewne też chronił swoje biskupstwo Halberstadt. Możliwe też, że otworzyła się przed nim perspektywa służby w armii obcego mocarstwa.
11 lipca 1623 r. koło Getyngi Chrystian wysłał pełne wyrzutu ostrzeżenie dla władz okręgu. Pisał, że wstąpił na służbę brata jako generał z mocnym postanowieniem poddania się cesarskiej łasce. Jednak posunięcia Tilly'ego, jego korespondencja z niektórymi dolnosaksońskimi stanami i narażenie księstwa na splądrowanie przyczyniły się do tego, że nie ufano mu. W tej sytuacji książę zrezygnował z przyjęcia amnestii i stracił nadzieję na solidarność ze strony stanów okręgu. Niemniej jednak był zdecydowany w ciągu trzech dni wyprowadzić swoją armię z okręgu, a potem ją odprawić, jeśli Tilly będzie gotowy zrobić coś podobnego. Wysiłki Chrystiana ponownie miały na celu uniknięcie bitwy i poprowadzenie jego armii nad Dolny Ren tak by nie doznać porażki, jeśli to możliwe. Pomaszerował przez Hardegsen nad rzekę Wezerę, przez którą 17 lipca przeprawił się w Bodenwerder bez przeszkód i wszedł na teren biskupstwa Paderborn. Chrystian Młodszy, aby nie narazić swojego biskupstwa Halberstadt na spustoszenie przez armię cesarską, 18 lipca w Lemgo uroczyście zrzekł się jego posiadania na rzecz swojego kuzyna od strony matki, księcia szlezwicko-holsztyńskiego na Gottorp Fryderyka III, który był już koadiutorem arcybiskupstwa Bremy i Verden. Następnie po zrzeczeniu się biskupstwa w Halberstadt, Chrystian Młodszy chciał przedrzeć się z okręgu Dolnej Saksonii na tereny holenderskie, gdzie przebywał jego sojusznik Fryderyk V “Król Zimowy”, a przede wszystkim jego żona Elżbieta Stuart.
Ścigany przez Tilly, do którego dołączył hrabia von Anholt, Chrystian ruszył na zachód przez hrabstwo Ravensberg wzdłuż Ems przez Greven, gdzie Tilly prawie do niego dotarł, a następnie do Burgsteinfurt wzdłuż Renu.
Jednak 6 sierpnia 1623 r. Chrystian Młodszy został zmuszony przez generała Tilly'ego do stoczenia bitwy pod Stadtlohn. Armia welficka została prawie całkowicie zniszczona, przez co wszystkie plany kampanii upadły. Samemu księciu Chrystianowi udało się uciec do Holandii z zaledwie 2000 żołnierzami.
Niezależnie od powagi porażki pod Stadtlohn, 31 grudnia 1624 r. w Londynie książę Chrystian jako krewny angielskiego króla Jakuba I, został przyjęty do Orderu Podwiązki. W ciągu następnych miesięcy przygotowywał się do nowej kampanii, która miała być sfinansowana angielskimi pieniędzmi a dowodzić miał Piotr Ernest von Mansfeld. Chrystian Młodszy zebrał kawalerię w Calais, skąd wysłał swoje wojska statkiem do Holandii (wyspa Walcheren). Tuż przed miastem Breda, oblężonym przez Hiszpanów i którego odsiecz nie powiodła się w maj 1625 r., musiało skapitulować w czerwcu 1625 r., Stany Generalne przeniosły armię najemników hrabiego Mansfelda i księcia brunszwickiego nad Dolny Ren, gdzie straciła znaczne siły z powodu braku zaopatrzenia. Jesienią 1625 r. książę Chrystian Młodszy rozstał się z Mansfeldem, z którym nigdy nie miał dobrych stosunków.
Na początku 1626 r., po odzyskaniu sił przez wojska cesarskie w północnych Niemczech, jego brat Fryderyk Ulryk przekazał mu dominium w księstwie Brunszwik-Wolfenbüttel, a Chrystian natychmiast powołał nowe wojska, by wesprzeć swojego wuja, króla duńskiego Chrystiana IV i hrabiego Oldenburga Antoniego Guntera. Książę był gotów ruszyć na południe do Hesji by połączyć się z siłami Filipa Reinharda I hrabiego Solms-Hohensolms-Lich. Dołączyć do nich miał hrabia krajowy Maurycy, dlatego też Tilly robił wszystko by zagrodzić im drogę. Ale zanim książę z rodu Welfów mógł odegrać główną rolę w kampanii duńskiej, poważnie zachorował i zmarł dwa tygodnie później z wysoką gorączką 16 czerwca 1626 r. w zamku Wolfenbüttel. Dokładna przyczyna jego śmierci nie jest jasna, jednak można przypuszczać, że była to konsekwencja jego ciężkiej rany z 1622 r., z której nigdy w pełni nie wyzdrowiał.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz