Gaston IV Krzyżowiec

Gaston IV Krzyżowiec był wicehrabią Béarn w latach 1090-1131. Swój przydomek Krzyżowiec zawdzięcza udziałowi w pierwszej krucjacie do Ziemi Świętej. Nosił także przydomek Pan Saragossy, po tym jak w imieniu króla aragońskiego Alfonsa I Walecznego poprowadził armię w celu zdobycia tego miasta.

W 1090 r., po śmierci ojca Centulla V Młodszego, objął we władanie wicehrabstwo Béarn. W pierwszej kolejności musiał się skupić na konflikcie z potężnym rodem wicehrabiów Dax, któremu odebrał tereny Mixa i Ostabarret. Były to ziemie, które jego ojciec próbował wcześniej zająć bez powodzenia. Gaston IV, dzięki małżeństwu z Talesą aragońską, córką Sancho Ramíreza, hrabiego Aybar i Ribagorzy, nieślubnego syna króla Aragonii Ramiro I, który był nieślubnym synem Sanczo III Wielkiego króla Nawarry, wszedł w posiadanie wicehrabstwa Montaner.

Gaston IV Krzyżowiec, wicehrabia Béarn w latach 1090-1131

W 1096 r., odpowiadając na wezwanie papieża Urbana II, Gaston IV zaciągnął się wraz ze swoim przyrodnim bratem Centulem II do armii krzyżowców dowodzonej przez hrabiego Tuluzy Rajmunda IV z Saint-Gillesa złożonej głównie z oksytańskiego i prowansalskiego rycerstwa z południa Francji. Kroniki nie wspominają o udziale Gastona IV w pierwszej krucjacie przed wydarzeniami spod Nicei (14 maja - 18 czerwca 1097 r.), gdzie brał udział w bitwie z wojskami Sułtanatu Rumu próbującymi przyjść z odsieczą oblężonym Turkom Seldżuckim. Następnie, 1 lipca, zmierzył się z połączoną armią Sułtanatu Rumu i Daniszmendydów, w wąwozie w pobliżu miejscowości  Doryleum, gdzie armia krzyżowców odniosła spektakularne zwycięstwo. Podczas długiego i bolesnego oblężenia Antiochii (20 października 1097 r. - 28 czerwca 1098 r.) Gaston IV brał udział w budowie katapult, być może wykorzystując techniki wyuczone od Bizantyjczyków podczas oblężenia Nicei. 28 czerwca 1098 r. otrzymał pierwsze ważne dowództwo: u boku legata papieskiego i biskupa Le Puy-en-Velay Ademara z Monteil, a w zastępstwie chorego Rajmunda IV z Saint-Gilles, poprowadził rycerstwo Gaskonii i Poitou do bitwy z wojskami atabega  Mosulu Kurbugha. Bitwa zakończyła się sukcesem krzyżowców, a Gaston IV uczestniczył w niszczycielskiej szarży, która zadecydowała o zwycięstwie i zapewniła krzyżowcom kontrolę nad miastem. Po zdobyciu Antiochii, w bliżej nieokreślonym czasie, Gaston IV zdecydował się opuścić Rajmunda IV z Saint-Gilles, ponieważ jego nazwisko było wymieniane wśród 150 rycerzy, którzy pomogli Baldwinowi z Boulogne zdobyć miasto Edessę. Z tego powodu nie brał udziału w zdobyciu i masakrze Ma’arratu (27 listopada - 12 grudnia 1098 r.). Oblężenie jest znane przede wszystkim z aktów kanibalizmu, jakich mieli dopuścić się chrześcijanie. Później, gdy krzyżowcy udali się w kierunku Jerozolimy, Gaston IV był w szeregach armii.

3 czerwca 1099 r. Gaston IV, na czele straży przedniej armii krzyżowców, wkroczył do Ramallah, podczas gdy Norman Tankred z Hauteville skierował się do Betlejem. Z Ramallah dotarł aż do Jerozolimy i jako pierwszy z krzyżowców ujrzał jej mury. Tam został zaatakowany przez garnizon Fatymidów i mógł zginąć, gdyby nie przybycie na czas sił na czele z Tankredem z Hauteville.

Podczas oblężenia Jerozolimy Gaston IV ujawnił się jako centralna postać w kronikach pierwszej wyprawy krzyżowej. Był odpowiedzialny za budowę maszyn niezbędnych do oblężenia, ruchomych wież oblężniczych. Wykorzystał obecność w Hajfie floty genueńskiej, która po sprowadzeniu posiłków została zablokowana przez flotę Fatymidów. Gaston IV uzyskał od dowódców floty stolarzy i drewno z ich statków potrzebne do budowy machin wojennych.

Gaston IV objął wraz z Tankredem z Hauteville dowództwo nad oddziałami Gaskończyków, naprzeciw Bramy Goliata, na zachód od Jerozolimy. Rankiem 15 lipca ludziom Godfryda z Bouillon udało się zbliżyć do zamku i wedrzeć się do niego. Tankred z Hauteville i Gaston IV (mówi się, że był pierwszym krzyżowcem, który wkroczył do Świętego Miasta) natychmiast przypuścili atak, minęli wieże Dawida i Goliata, po czym skierowali się w stronę esplanady Świątyni, podczas gdy armia krzyżowców zajmowała się plądrowaniem i rzezią obrońców, i mieszkańców miasta. W Świątyni pozostawili swoje sztandary grupie cywilów, którzy schronili się na szczycie meczetu. Następnego dnia grupa podekscytowanych krzyżowców zmierzających do Świątyni zamordowała cywilów, czym rozgniewali Tankreda z Hauteville i Gastona IV.

Nie interesując się osobistą chwałą i nie uzyskując ważnego tytułu w Ziemi Świętej, Gaston nie brał udziału w intrygach i walkach o władzę, z którymi musieli się zmierzyć różni dowódcy wyprawy krzyżowej. Wicehrabia zdecydował się pozostać pod rozkazami Godfryda z Bouillon, gdy ten został mianowany Obrońcą Grobu Świętego (Advocatus Sancti Sepulchri), zamiast wyruszyć w osobistą przygodę, jak to zrobili Tankred z Hauteville czy Rajmund IV z Saint-Gilles.

Ostatnim wyczynem zbrojnym Gastona IV w Ziemi Świętej był udział w bitwie pod Askalonem (12 sierpnia 1099 r.). Saracenii zdecydowali się poddać miasto tylko hrabiemu Tuluzy, jednak Gotfryd z Bouillon, nie przystał na takie warunki obrażony postawą Rajmunda IV z Saint-Gilles, który od początku całej wyprawy uważał się za najznamienitszego spośród krzyżowców. Z kolei zawistne zachowanie władcy Jerozolimy oburzyło pozostałych przywódców krucjaty, którzy opuścili jego obóz. W tej sytuacji Gotfryd z Bouillon był zmuszony zrezygnować z oblężenia Askalonu, gdyż bez ich pomocy miał za małe wojsko, aby zdobyć miasto. Bitwa pod Askalonem była ostatnim starciem zbrojnym podczas I wyprawy krzyżowej. Po tym zwycięstwie wielu krzyżowców powróciło do Europy. Poza Gotfrydem z Bouillon władającym Jerozolimą, na Bliskim Wschodzie pozostał jeszcze jego młodszy brat Baldwin z Boulogne, będący hrabią Edessy, Tankred z Hauteville, który został księciem Galilei oraz rządzący w Antiochii Boemund I z Hauteville.

We wrześniu 1099 r. Gaston IV wyruszył z portu w Laodycei do Konstantynopola. Wraz z nim wypłynęli hrabia Flandrii Robert II Jerozolimski, książę Normandii Robert II Krótkoudy i prawdopodobnie niewymienionym w kronikach brat Gastona IV, Centullem II.

Wicehrabstwo Béarn i jego otoczenie polityczne

Po powrocie z Ziemi Świętej Gaston IV wykazywał się dużą aktywnością. Musiał ponownie skonsolidować swoje posiadłości, walcząc ze zbuntowanymi społecznościami chłopskimi z dolin Aspe, Barétons, Ossau i Oloron. W kwietniu 1101 r. założył szpital dla pielgrzymów w Lescar. Był to pierwszy akt z długiej serii mającej na celu zabezpieczenie drogi do Santiago de Compostela, której główna trasa przebiegała przez Béarn i Aragonię. W 1104 r. żona wicehrabiego Talesa aragońska przekazała ważną darowiznę na rzecz Klasztoru i szpitala Świętej Krystyny w Somport, przełęczy najczęściej używanej przez pielgrzymów do przekraczania Pirenejów (opactwo Roncevaux nie było jeszcze założone). Dzięki ich darowiznom posiadłości Klasztoru Świętej Krystyny w Somport rozciągały się od brzegów rzeki Adour do rzeki Ebro. W XII wieku różne instytucje religijne były zależne od Klasztoru Świętej Krystyny w Somport w wicehrabstwie Béarn, w królestwach Aragonii i Nawarry, ale także w Kastylii - Cuenca i Soria. Nieograniczony fizycznymi i politycznymi granicami klasztor mógłby być w swoich założeniach uważany za instytucję transgraniczną, zlokalizowaną na terytorium Aragonii i charakteryzował się wyraźnymi wpływami béarneńskimi (Béarn). Jego pierwszy znany opat, Wilhelm z Lafita, pochodził z wicehrabstwa Béarn, podobnie jak większość członków wspólnoty. Gaston IV i Talesa aragońska byli założycielami szeregu schronisk i szpitali w lasach prowadzących do Somport: Mifaget (1114 r.), Lacommande (1118 r.) i Sauvelade (1128 r.) (warto zauważyć, że Sauvelade zostało zbudowane na polecenie Gastona IV po powstaniu Zakonu Najświętszego Zbawiciela i że nazwa nadana temu szpitalowi, nie jest bez znaczenia lub niezwiązana z Zakonem).

Wicehrabia był wielkim promotorem sztuki romańskiej w wicehrabstwie Béarn, inicjując prace nad katedrą w Lescar i katedrą Świętej Marii w Oloron. Ukończył także budowę kościoła Świętej Wiary w Morlaàs. Wszystkie te budowle powstały pod wpływem katedry św. Piotra Apostoła w Jaca, stolicy Królestwa Aragonii, co było logiczne, biorąc pod uwagę polityczne afiliacje Gastona IV.

Katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lescar

W 1102 r. wicehrabia ogłosił przywilej dla miasta Morlaàs, ówczesnej stolicy wicehrabstwa. Ten przywilej był rdzeniem przyszłego For de Morlaàs, który z kolei stał się jednym z dokumentów założycielskich Fors du Béarn. Były to zbiory tekstów prawnych łączących statuty feudalne, przywileje wiejskie, przywileje miejskie, a także akty prawne i publiczne lub sądownictwo prywatne.

W ramach swojej polityki zagranicznej, oprócz solidnego sojuszu z królem aragońskim Alfonsem I Walecznym, Gaston IV Krzyżowiec podpisał w 1104 r. pokój z Bernardem III, hrabią Armagnac.

Od 1102 r. był w konflikcie z wicehrabiami Dax i Soule, którym udało się po długiej i krwawej wojnie odzyskać prawie wszystkie ziemie utracone w 1090 r., za wyjątkiem małych terytoriów Mixe i Ostabarret, a także miasta Orthez, które pozostawało na stałe pod kontrolą wicehrabstwa Béarn.

Béarn i Bigorre były odpowiednio częścią terytoriów Księstwa Akwitanii i Królestwa Francji, ale w XII wieku przynależność ta była czysto teoretyczna, w przeciwieństwie do powiązań z Aragonią. Centulle II hrabia Bigorre przyrzekł wierność Alfonsowi I Walecznemu w 1122 r., formalnie opuszczając w ten sposób orbitę wpływów Akwitanii. Gaston IV Krzyżowiec jednak był zawsze uważany za równego sobie przez króla Aragonii, któremu nigdy nie musiał przysięgać wierności. Można dzięki temu powiedzieć, że Gaston IV rządził wicehrabstwem Béarn jako niezależnym księstwem.

W 1110 r. w bitwie pod Valtierrą rycerze gaskońscy pomogli Alfonsowi I Walecznemu powstrzymać emira Taifatu Saragossy, Al-Musta'ina II. Nie wiadomo, czy Gaston IV Krzyżowiec brał udział w tej bitwie, ale dokument z 1113 r. wspomina o jego tytule jako pana Barbastro, z czego wynika, że musiał walczyć w Aragonii i otrzymał to miasto w nagrodę.

Pierwsza udokumentowana bitwa, w której brał udział Gaston IV u boku Alfonsa I Walecznego, miała miejsce w 1117 r., Doprowadziła ona do zdobycia Morelli i przejęcia kontroli nad Maestrazgo, blokując komunikację między Saragossą a Walencją. Saragossa, leżaca nad rzeką Ebro, została w ten sposób odizolowana od swojego głównego wsparcia i wystawiona na atak w następnym roku. W niedzielę 8 lipca 1117 r. Alfons I Waleczny w towarzystwie Gastona IV Krzyżowca i jego brata Centulla II wyruszył pod Saragossę w celu rozpoznanie murów i umocnień miasta, aby przygotować się do przyszłego oblężenia. W tym samym roku obaj bracia wrócili do swoich włości rodowych, aby szukać posiłków i namówić innych władców feudalnych Oksytanii do udziału w wyprawie. Propaganda na rzecz zdobycia Saragossy nabrała zupełnie nowego wymiaru, gdy papież Gelazjusz II zwołał w styczniu 1118 r. synod w Tuluzie i ogłosił krucjatę przeciwko Saragossie. Biskupi z obu stron Pirenejów brali w nim czynny udział, a Alfons I Waleczny wysłał Wilhelma, biskupa Pampeluny, ​​Rajmunda, biskupa Barbastro i Stefana, biskupa Huesca, którzy byli Oksytańczykami, i pełnili ważne funkcje w królestwach Aragonii i Nawarry. Owi duchowni na soborze w Tuluzie przedstawili korzyści płynące z udziału w krucjacie przeciwko Saragossie, przez co zachęcili możnych panów zza Pirenejów do przyłączenia się do oblężenia miasta. W ataku na Saragossę Alfons I Waleczny skorzystał, z oprócz własnych sił aragońskich i nawarrskich, ze wsparcia wielu rycerzy z południa Francji. Gaston IV powitał Oksytańczyków w Béarn w maju 1118 r. i poprowadził ich pod Saragossę, po czym objął dowództwo nad oblężeniem. 

Gaston IV Krzyżowiec i Centulle II nie byli jedynymi francuskimi panami feudalnymi, którzy wzięli udział w tej wyprawie. Byli także Bernard II, hrabia Comminges, Piotr II, wicehrabia Gabarret, Auger III wicehrabia Miramont (czasami używali tytułu wicehrabiów Tursan), i Arnaud, wicehrabia Lavedan  czy też Gwidon z Lons, biskup Lescar. Trudno podać dokładną liczbę wszystkich rycerzy. Kiedy przekraczał Pireneje, Gastonowi IV Krzyżowcowi towarzyszyła jego klientela. Następnie zajmował centralną pozycję w systemie feudalnym księstw gaskońskich. Jego córka, Guiscarda, wyszła za mąż za Piotra II, wicehrabiego Gabarret, który sam był powiązany z wieloma rodzinami arystokratycznymi, takimi jak Miramontowie. Pan Béarn rozszerzył swoje wpływy i władzę nad Bigorre, Lavedan i Soule. Wszyscy rycerze z tych regionów walczyli u jego boku w dolinie rzeki Ebro.

Zdobycie przedmieść Saragossy nie sprawiło problemu, ale miasto stawiało opór przez wiele miesięcy. Gaston IV Krzyżowiec zbudował 20 katapult i kilka ruchomych wież oblężniczych podobnych do tych używanych przy zdobywaniu Jerozolimy. Miasto ostatecznie skapitulowało 2 grudnia. Nie mamy potwierdzenia w źródłach czy oblężeni poddali się z głodu, czy z powodu wyłomu, który krzyżowcy zdołali utworzyć. Nie doszło ani do grabieży, ani masakry mieszkańców miasta, w przeciwieństwie do tego, co Gaston IV Krzyżowiec widział i prawdopodobnie potępił w Ziemi Świętej. Uszanowano życie i mienie mieszkańców, a ci, którzy chcieli opuścić mury miasta, mogli to zrobić. Zwycięzcy podzielili wielki majątek gubernatora Almorawidów i ustanowili kontrolę nad różnymi dzielnicami miasta. Wicehrabia został szczególnie nagrodzony przez Alfonsa I Walecznego tytułem pana Saragossy i parem korony Aragonii. Wasale Gastona IV Krzyżowca otrzymali od swojego pana majątki i ziemię. W 1119 r. nadał Garcii Fort z Aspe i Arnaudowi z Gornes różne ziemie wokół Saragossy. Świadkami tego czynu byli w większości Gaskończycy, w tym Arnaud Sobranzer, Compagnon, Vidal z Condom i Wilhelm z Oloron. Pomniejsi rycerze zostali nagrodzeni pieniędzmi i urzędami publicznymi. Osiedlając się w Aragonii, Arnaud Sobranzer stał się w ten sposób ważnym przywódcą Saragossy. Co do Compagnona, wspomnianego w grudniu 1128 r., otrzymał on urząd zalmedina, czyli odpowiedzialnego za porządek w miastach. Jak widać rola Gastona IV Krzyżowca w podboju Saragossy była fundamentalna, ale działał w ścisłej współpracy z Alfonsem I Walecznym. Zwycięstwo pozostało wspólne dla wojsk aragońsko-nawarrskich i przybyłych posiłków z Oksytanii.

Aljaferia - ufortyfikowany średniowieczny pałac muzułmański w Saragossie

W następnym roku (1119) wicehrabia brał udział w udanej kampanii przeciwko Tudeli, Borji, Tarazonie i Sorii, w której jego rola została prawdopodobnie przyćmiona przez zaangażowanie normańskich rycerzy. Almorawidzi, zaalarmowani natarciem chrześcijan, zmobilizowali dużą armię, która w 1120 r. pomaszerowała w kierunku Saragossy. W odpowiedzi utworzono dużą armię chrześcijańską pod dowództwem Alfonsa I Walecznego i Wilhelma IX Trubadura, księcia Akwitanii i Gaskonii, w skład której wchodzili również Gaskończycy. Odcięło drogę Almorawidom i zadano im decydującą klęskę w bitwie pod Cutandą (18 czerwca 1120 r.). Następnie miasta Calatayud i Daroca łatwo wpadły w ręce Aragończyków. Interwencję Wilhelma IX Trubadura można analizować pod kątem różnych aspektów. Udając się do Aragonii, książę Akwitanii chciał odkupić swoje dawne grzechy przez udział w walce z muzułmanami. Rzeczywiście, Wilhelm IX Trubadur odmówił udziału w pierwszej krucjacie i wykorzystał nieobecność hrabiego Tuluzy, ówczesnego krzyżowca, do ataku na jego ziemie. Co więcej, zauważył, że jego pirenejscy wasale, Centulle II, hrabia Bigorre, Gaston IV Krzyżowiec, wicehrabia Béarn, zbliżyli się do króla Aragonii, więc Wilhelm IX Trubadur uznał, że popełniłby nowy błąd nie interweniując tym razem na południe od Pirenejów. 

Wilhelm IX Trubadur chciał również zademonstrować Alfonsowi I Walecznemu swoją siłę, gdyż w kampaniach militarnych z lat 1120-1121 wzięli udział: możni baronowie Saintonge, Limousin i Périgord, Rajmund wicehrabia Turenne, Hélie, Godfryd z Rochefort, możni baronowie Gujenny i Gaskonii, Stefan z Caumont, Wilhelm z Saint-Martin, Robert wicehrabia Tartas, Amanieu III baron Albret, Piotr baron Mugron, Llobet wicehrabia Maremne, Bertrand wicehrabia Bayonne, Wilhelm z Heugas biskup Dax, wicehrabiowie Soule i Arboucave. Jednak nie mamy pewności co tego do wyliczenia wszystkich tych rycerzy towarzyszących Wilhelmowi IX Trubadurowi, ponieważ źródła podają jedynie szczegóły wydarzeń militarnych. Korzyści przyznane przez Alfonsa I Walecznego księciu Akwitanii pozostają nieznane i wydaje się, że Wilhelm IX Trubadur był zadowolony z części łupów wojennych.

Katedra Najświętszej Marii Panny w Oloron

4 listopada 1076 r., po zamachu na króla Nawarry Sancho IV Szlachetnego, wicehrabia Béarn, Centule V Młodszy, ojciec Gastona IV Krzyżowca i krewny króla, został wielkim mistrzem Zakonu Dębu. Zakon Dębu wchłonął wszystkie istniejące formacje milicyjne i bractwa, takie jak Monzon utworzony w 1063 r., Castro założone przez rycerza Bérarda Wilhelma, klasztor San Juan de la Peña w 1085 r., klasztor Montaragon w 1093 r., Murillo z Callégo w 1104, Tarazona w 1118 r. Wszystkie te formacje zostały utworzone przez rycerzy Zakonu Dębu.

W 1118 r. Zakon Dębu, do którego należał Gaston IV Krzyżowiec i którego ojciec Centule V Młodszy był wielkim mistrzem,  decyzją Rady przemianowało się, zgodnie z planem cystersów, w „Zakon Rycerzy Chrystusa”. Od tego momentu Zakon Dębu stopniowo przekształcił się w Zakon Świętego Zbawiciela z Monrealu. Już w 1110 r. klasztor Świętego Zbawiciela z Leyre otrzymał bardzo ważną kompanię Zakonu Dębu, i zaczęto nazywać Rycerzy Dębu „Rycerzami Świętego Zbawiciela”. Ta nazwa pozostała z nimi do 1128 r., kiedy to „Zakon Rycerzy Chrystusa” a dawny Zakon Dębu oficjalnie stał się Zakonem Świętego Zbawiciela z Monrealu.

W 1122 r. Alfons I Waleczny założył Bractwo Belchite w celu obrony granicy, w którym Gaston IV Krzyżowiec był reprezentowany przez Gwidona z Lons biskupa Lescar. Były to wówczas bractwa świeckie, których członkowie nie składali ślubów czystości, ubóstwa ani posłuszeństwa, w przeciwieństwie do późniejszych zakonów rycerskich, takich jak Zakon Rycerski Kalatrawy czy Zakon Świętego Jakuba.

W 1124 r. teren dzisiejszego Monréalu został powierzony opatowi Rajmundowi, aby ten mógł go zaludnić i zbudować zamek klasztorny, który miał nosić tę samą nazwę. W 1126 r. wicehrabia Gaston IV Krzyżowiec został panem Monréalu.

W 1128 r. Zakon Rycerzy Chrystusa stał się Zakonem Świętego Zbawiciela. Otrzymał swój dom w Monrealu i swoją regułę, która łączyła w sobie aspekty: świecki i religijny. W sferze religinej reguła zakonników z Monrealu była inspirowana regułą Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie, podczas gdy sfera świecka była inspirowana regułą Zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona.

Dokładnie w tym momencie powstał Zakon Świętego Zbawiciela z Monrealu, który wchłonął milicję z Monrealu, która stała się siedzibą Zakonu, Bractwo z Belchite i wszystkie równoległe bractwa założone przez Alfonsa I Walecznego podczas różnych kampanii. Zakon Dębu został całkowicie wchłonięty przez Zakon Monrealski, który otrzymał swoją regułę od arcybiskupa Auch Wilhelma II z Andozile. Znakiem rozpoznawczym Zakonu był zakotwiczony krzyż gueule, który był wznowieniem zakotwiczonego krzyża Zakonu Dębu, w rzeczywistości Zakon Świętego Zbawiciela zachował krzyż i porzucił dąb. Co istotne ten krzyż nosili tylko rycerze Zakonu Świętego Zbawiciela z Monrealu.

Według historyków to Gaston IV Krzyżowiec zasugerował Alfonsowi I Walecznemu utworzenie Zakonu Świętego Zbawiciela z Monrealu w jego ostatecznej wersji i związanie z nim wszystkich założonych wcześniej milicji i bractw. Jest też prawdopodobne, że król aragoński miał również pomysł kontynuowania ścieżki obranej przez jego przodków w koncentracji różnych milicji pod jednym sztandarem: najpierw Zakonu Dębu, a następnie Zakonu Świętego Zbawiciela z Monrealu.

Twierdzenie to może potwierdzać list pasterski arcybiskupa Auch, Wilhelma II z Andozile, w którym to można przeczytać:

"Oto Alfons, pierwszy tego imienia, dzielny i chwalebny król Aragonii, dokonał najwspanialszych czynów ze swoją niezwyciężoną armią. Pod natchnieniem Ducha Świętego, z jego pomocą i udzieloną łaską, a także zgodnie za mądrą radą wicehrabiego Gastona z Béarn i wielu innych dobrych książąt, król był na tyle łaskawy, że wysłuchał moich słów."

Gaston IV Krzyżowiec, pan Monrealu, został prawnie mianowany pierwszym wielkim mistrzem Zakonu Świętego Zbawiciela z Monrealu.

Zimą 1124/1125 wicehrabia powrócił do prowadzenia wojny w Hiszpanii, biorąc udział w wyprawie przeciwko Peña Cadiella. Krzyżowcy odbili Peña, odparli kontratak Almorawidów, ale potem musieli się wycofać, nie mogąc utrzymać tak odległej twierdzy. 

Doświadczenia walk o Peña Cadielli podsunęły Alfonsowi I Walecznemu pomysł zorganizowania jeszcze bardziej ambitnej wyprawy, której celem była Granada. Ta wyprawa, w której naturalnie brał udział Gaston IV Krzyżowiec, została obszernie opisana w średniowiecznych kronikach i przeszła do historii pod nazwą Batalionu Hiszpańskiego. Król aragoński, wicehrabia Béarn i ich żołnierze (szacowani według kronik na 3000 do 5000 rycerzy) opuścili Plasencia del Jalón 29 września 1125 r. i przybyli pod Walencję 20 października. Tam Alfons I Waleczny ogłosił prawdziwy cel wyprawy: Grenadę, gdzie Mozarabowie, jak się wydaje, byli gotowi obalić rząd Almorawidów lub przynajmniej wyruszyć z chrześcijanami aż do Aragonii. Przechodząc przez Alcirę (zaatakowaną bez powodzenia), Denię i Peñę Cadiellę, ruszyli w kierunku Murcji, a stamtąd w kierunku Purcheny, Baezy (której atak również zakończył się niepowodzeniem) i wreszcie Kadyksu, gdzie świętowano Boże Narodzenie.

7 stycznia 1126 r. armia chrześcijańska dotarła przed mury obronne Granady, mając nadzieję, że Mozarabowie z miasta otworzą przed nimi bramy, co jednak się nie stało. Gaston IV Krzyżowiec nie mógł też zbudować machin oblężniczych, jak w Jerozolimie czy Saragossie, z powodu braku materiałów. 23 stycznia Alfons I Waleczny nakazał zwinąć oblężenie i rozpoczął akcję zniszczenia sadów Granady i Kordoby, mając nadzieję na sprowokowanie bitwy w otwartym polu z armią Almorawidów. Ostatecznie bitwa rozegrała się 10 marca pod Luceną i zakończyła się niepokojącym zwycięstwem chrześcijan. Pokonawszy wrogów, siły króla aragońskiego przekroczyły Alpuharę, aż dotarły nad Morze Śródziemne w Motril. Stamtąd rozpoczęli odwrót, obładowani łupami i w towarzystwie Mozarabów, którzy mieli ponownie zaludnić podbite ziemie Królestwa Aragonii. Prześladowania Almorawidów i szybko wybuchające epidemie zdziesiątkowały znaczną część sił chrześcijańskich, wśród ocalałych rycerzy pozostał Gaston IV Krzyżowiec.

Kościół pw. Świętej Fides z Agen w Morlaàs

Ostatni dokument wystawiony przez Alfonsa I Walecznego i Gastona IV Krzyżowca jest datowany na wrzesień 1129 r., w Tafalla. Podczas gdy król aragoński udał się do Doliny Aran, Gaston IV Krzyżowiec i Stefan, biskup Huesca pozostali na Półwyspie Iberyjskim. Prawdopodobnie pod nieobecność władcy obaj byli odpowiedzialni za obronę granic królestwa przed Almorawidami, przy czym obaj stracili życie. Okoliczności ich śmierci nie są jasne, z powodu braku źródeł. Nie wiemy, czy padli ofiarą jakiegoś nieroztropnego wypadu przeprowadzonego na terytorium wroga, czy też przygotowanego przez muzułmanów ataku na wieść o wyjeździe króla.

Jerónimo Zurita y Castro, hiszpański XVI-wieczny historyk i kronikarz pochodzący z Aragonii, podaje, że wicehrabia i biskup zostali zabici przez Maurów. Natomiast Ibn Idhari, marokański historyk żyjący na przełomie XIII/XIV wieku,  podaje nam więcej szczegółów:

"W tym samym roku (534 Egiry) zmarł gubernator Walencji Mohamad Yidar. Yintan bin Ali rządził dzięki łasce Boga. Pokonał chrześcijan, a głowa ich przywódcy, Gastona, została sprowadzona do Granady w drugim miesiącu Yumada [24 maja 1131 r. według obliczeń hiszpańskiego mediewisty José Maríi Lacarra]. Paradowano z nią nabitą na ostrzu włóczni po ulicach, przy akompaniamencie bębnów. To wywołało uśmiech na twarzy emira muzułmanów Ali ibn Jusufa [władca Maroka z dynastii Almorawidów], który przebywał w Marakeszu."

Ciało Gastona IV Krzyżowca zostało zwrócone po zapłaceniu dużego okupu i złożone w Bazylice Matki Bożej na Kolumnie (Nuestra Señora del Pilar) w Saragossie. Niestety grobowiec wicehrabiego zaginął podczas prac w 1681 lub 1717 r. Jednak do naszych czasów zachował się oliphant lub róg bojowy Gastona IV Krzyżowca, który znajduje się w skarbcu Katedry Świętego Zbawiciela (San Salvador) w Saragossie.

Jego syn, Centulle VI, objął po śmierci ojca władzę w wicehrabstwie Béarn, ale nie udało mu się, biorąc pod uwagę jego młody wiek, stanąć na czele Zakonu Świętego Zbawiciela z Monrealu, a drugim wielkim mistrzem zakonu został Garcès Cazals, bliski królowi Alfonsowi I Walecznemu. Syn Gastona IV Krzyżowca znajdował się pod opieką swojej matki Talesy aragońskiej, która sprawowała rządy regencyjne w Béarn. Podobnie jak jego ojciec, wziął udział w rekonkwiście i wspierał swojego krewnego, Alfonsa I Walecznego, w jego walkach z Almorawidami. W ten sposób poległ 17 lipca 1134 r. w bitwie pod Fragą, gdzie zginęło wielu rycerzy Zakonu Świętego Zbawiciela z Monrealu na czele z jego wielkim mistrzem Garcèsem Cazalsem. W bitwie tej wojska chrześcijańskie poniosły ciężkie straty. Alfons I Waleczny zmarł 7 września 1134 r., prawdopodobnie w wyniku obrażeń odniesionych w walce. Zwycięstwo pod Fragą było ostatnim zwycięstwem Almorawidów w walkach z chrześcijanami.

BIBLIOGRAFIA:

1. Steven Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych. Tom I, Warszawa 1987,

2. Thomas Asbridge, Pierwsza krucjata. Nowe spojrzenie, Poznań 2006,

3. David Nicolle, Pierwsza krucjata 1096-1099, Poznań 2009,

4. José María Lacarra, Alfonso el Batallador, Zaragoza 1978,

5. Alexandre Guinta, Les francos dans la vallée de l’Ebre (XIe-XIIe siècles), Volume I, Paris 2015,

6. Pierre Tucoo-Chala, Quand l'Islam était aux portes des Pyrénées : de Gaston IV le Croisé à la croisade des Albigeois, Biarritz, 1994.