Konwersja Jerzego Rudolfa księcia legnickiego

 

Samodzielne rządy Jerzego Rudolfa w księstwie legnickim trwały w latach 1612-1653. Był to trudny czas dla Śląska ponieważ w latach 1618-1648 trwała wojna trzydziestoletnia.

 

 Jerzy Rudolf książę legnicki z dynastii Piastów

 

W rok po podziale ojcowizny, Jerzy Rudolf po mianowaniu gubernatora księstwa legnickiego,  2 lipca 1613 r. w towarzystwie siedmiu swoich dworzan, w tym Jana von Kreiselwitz, Jana Ernesta von Nostiz, Christian von Schlick wyruszył w długą podróż po Europie. Książę podróżował przez Łużyce, Miśnię, Anhalt, Turyngię, Frankonię, Szwabię i Bawarię aż dotarł do Alp, po czym odwiedził Mediolan, Florencję, Rzym, Genuę, Lukkę i Wenecję. Po powrocie do Szwajcarii przez przełęcze Gryzonii, książę szybko zwiedził Francję, Holandię i całe północne Niemcy, aż w końcu zatrzymał się ponownie u swoich krewnych w Anhalcie. To tutaj 19-letni książę zakochał się w swojej kuzynce pierwszego stopnia  księżniczce Zofii Elżbiecie, córce księcia Anhalt-Dessau Jana Jerzego. Jego matka i jej ojciec byli rodzeństwem. 4 listopada 1614 r. w Dessau doszło do ślubu Jerzego Rudolfa z Zofią Elżbietą anhalcką. Już 14 listopada br młody Piast przebywał w Legnicy, gdzie przygotował się do uroczystego przywitania żony, które odbyło cztery dni później. Wkrótce po ślubie Jerzy Rudolf przeszedł na wyznanie kalwińskie, ale ogłoszono to publicznie w kościołach Legnicy dopiero 14 grudnia 1616 r.

 

 Zofia Elżbieta anhalcka na Dessau

 

W tym samym czasie kuzyn piastowskich książąt brzesko-legnickich elektor-margrabia brandenburski Jan Zygmunt z dynastii Hohenzollernów dokonał  swojej konwersji z wiary luterańskiej na kalwinizm. W 1613 r. brat księcia legnickiego książę Jan Krystian brzeski, dotąd luteranin, zaczął wyznawać kalwinizm. Być może przykład Jana Zygmunta i Jana Krystiana nie pozostał bez wpływu na decyzję Jerzego  Rudolfa w sprawie zmiany wyznania. Przede wszystkim jednak zadecydowała o tym niewątpliwie namową jego żony Zofii Elżbiety anhalckiej żarliwej kalwinki, choć w 1621 r. Jerzy Rudolf powrócił do wyznania luterańskiego, czyli jeszcze przed śmiercią żony. Książęta legnicko-brzescy dokonując konwersji na kalwinizm podkreślili w ten sposób swoje zaangażowanie po stronie Hohenzollernów brandenburskich i Askańczyków anhalckich w toczących się sporach religijnych w Rzeszy. Również elektor Palatynatu Reńskiego i równocześnie przywódca Unii Protestanckiej w Rzeszy wyznawał wiarę Kalwina.

7 lipca 1616 r. w Chojnowie zmarła księżna Anna wirttemberska, wdowa po księciu legnickim Fryderyku IV. Księstwo chojnowskie w latach 1596-1616 stanowiło jej oprawę wdowią. Po jej śmierci księstwo to przypadło właśnie Jerzemu Rudolfowi. Po tym, jak książęta i stany śląskie uznały arcyksięcia Ferdynanda II ze styryjskiej linii Habsburgów za następcę cesarza Macieja Habsburga jako króla Czech, przyszły władca Śląska odebrał osobiście hołd lenny od książąt w dniu 24 września 1617 r. na zamku wrocławskim. Wśród obecnych książąt śląskich był również Jerzy Rudolf.

Wyniesienie na tron czeski Ferdynanda II, wychowanka jezuitów, znanego z ultrakatolickich poglądów, wywołało poważny niepokój protestantów o przestrzeganie w przyszłości postanowień "Listu Majestatycznego" z 1609 r. szczególnie w kwestii wznoszenia zborów protestanckich.

Układ z Münsingen - 14 grudnia 1482 r

 

14 grudnia 1482 r. w Münsingen podpisano traktat zjednoczeniowy hrabstw Wirtembergii-Urach i Wirtembergii-Stuttgart. Obie części Wittembergii zostały ponownie połączone w jedno hrabstwo po trwającym 40 lat podziale obowiązującym od czasu traktatu z Nürtingen z 1442 r. Umowę zawarli między sobą bracia stryjeczni hrabiowie Eberhard V Brodaty i Eberhard VI Młodszy. Na podstawie zapisów umowy hrabia Eberhard V Brodaty przejął władzę w całej Wirtembergii i przeniósł swoją rezydencję z Urach do Stuttgartu, stolicy drugiej części podzielonego kraju. Natomiast Eberhard VI Młodszy został ustanowiony następca Eberharda V Brodatego.

Umowa została wynegocjowana z udziałem przedstawicieli stanów wirtemberskich i była prawnie wiążąca i była tak zwaną umową honorową, która zapewniała niepodzielność kraju i dziedziczność tronu na zasadach primogenitury w Wirtembergii.

 

 Eberhard V Brodaty i Eberhard VI Młodszy

 

Traktat z Münsingen zapobiegł dalszej fragmentaryzacji Wirtembergii, a tym samym stworzył ważny warunek dla wyniesienia Wirtembergii do rangi księstwa już w 1495 r. Dzięki temu udało się zapobiec dalszemu rozkładowi politycznemu już i tak mocno okrojonej Szwabii.

Oprócz dwóch hrabstwa Wirtembergii-Urach i Wirtembergii-Stuttgart swoje pieczęcie pod umową złożyło  dziewięć miast szwabskich: Stuttgart, Tybinga, Urach, Mömpelgard, Nürtingen, Kirchheim, Markgröningen, Schorndorf i Rosenfeld. Dzięki temu miasta odegrały ważną rolę w dziejach hrabstwa i stały się gwarantami jedności Wirtembergii. Udział miast w tej umowie pokazuje, jak bardzo urosło znaczenie polityczne mieszczaństwa szwabskiego w późnym średniowieczu.

 

 Hrabstwa Wirtembergii-Urach i Wirtembergii-Stuttgart

 

Sejm trzebiatowski 1534 r.

 

Idee ruchu reformacyjnego postępowały bardzo szybko na Pomorzu Zachodnim, podobnie jak w innych częściach północnej Rzeszy. Nowa wiara uzyskała dużą grupę wyznawców wśród mieszkańców miast pomorskich. W tym miejscu dobrze jest przypomnieć o kontaktach Gryfitów z Marcinem Lutrem. W 1518 r. Bogusław X Wielki wysłał swojego syna Barnima IX na studia do Wittenbergi. Młody książę miał w przyszłości zostać biskupem kamieńskim. To właśnie tutaj Barnim poznał Marcina Lutra, który na uniwersytecie prowadził wykłady. Młody Gryfita stał się gorącym zwolennikiem teologa. W 1519 r. książę pojechał do Lipska na dysputę teologiczną między Lutrem a Eckiem. Barnim IX po powrocie do ojczyzny, sprzyjał luteranizmowi. Co ciekawe, w lutym 1521 r. Bogusław X Wielki w drodze na Sejm Rzeszy w Wormacji zatrzymał się w Wittenberdze, gdzie spotkał się z Marcinem Lutrem. Na Sejmie w Wormacji potępiono naukę Lutra a kaznodzieję skazano na banicję. Następnie w 1523 r. Bogusław X Wielki ponownie w drodze na Sejmie Rzeszy, tym razem w Norymberdze, zatrzymał się wraz z synem Jerzym i nowym biskupem kamieńskim Erazmem Manteufflem w Wittenberdze. Tym razem książę wysłuchał kazania Marcina Lutra a nawet wyspowiadał się u księdza. Mimo tego Bogusław X Wielki i jego syn Jerzy wspierali biskupa kamieńskiego w walce z protestantyzmem. Ruch reformacyjny wspierał burmistrz Szczecina Jan Stoppelberg, dzięki któremu do miasta w 1523 r. przybył pierwszy luterański kaznodzieja Paweł von Rode. W tym samym roku zmarł Bogusław X Wielki a władzę w księstwie przejęli jego synowie - Jerzy I i Barnim IX Stary. Rozwoju nowych prądów religijnych na Pomorzu Zachodnim nie dało się już zatrzymać. Wyznawcy Lutra zdobyli przewagę w Szczecinie, Strzałowie czy też Słupsku, w którym nawet doszło do tumultów. W Stargardzie mieszczanie znieważyli przybyłego do miasta biskupa kamieńskiego - obrzucono go wyzwiskami i błotem. Jerzy I próbował bronić katolicyzmu. W 1527 r. Sejm Pomorski zwołany w Szczecinie odmówił przyjęcia postanowień Sejmu Rzeszy ze Spiry, zasłaniając się wolnością w sprawach religijnych i sumienia, argumentując, że w tych sprawach odpowiadają przed Bogiem a nie cesarzem Karolem V Habsburgiem. 

Barnim IX Stary książę szczeciński zainicjował rozstrzygnięcie spraw religijnych na Pomorzu Zachodnim. W liście z 27 lipca 1534 r. stary książę zaprosił swojego bratanka Filipa I księcia wołogoskiego do omówienia spraw religijnych na spotkanie w Kamieniu Pomorskim. 24 sierpnia książęta spotkali się i szybko zgodzili się na zwołanie parlamentu stanowego w Trzebiatowie na dzień 13 grudnia, gdzie wszystko miało zostać rozstrzygnięte.

 

 Filip I książę wołogoski

 

W dniu 13 grudnia 1534 r.  w Kaplicy Świętego Ducha w Trzebiatowie zebrał się Sejm stanowy. Zaproszono na jego obrady biskupa kamieńskiego Erazma Manteuffela, przedstawicieli opactw, szlachtę, przedstawicieli miasta oraz ewangelickich przedstawicieli miast: Christiana Ketelhut z Stralsundu, Pawła vom Rode ze Szczecina, Jana Knipstro z Greifswaldu, Hermana Riecke ze Stargardu, Jakuba Hogensee ze Słupska i kolegę Marcina Lutra, Jana Bugenhagena, pochodzącego z Pomorza protestanckiego teologa i kaznodzieję.

Obradom Sejmu przewodniczyli książęta pomorscy Barnim IX Pobożny i Filipa I Pobożny.

Jednak Sejm stanowy poniósł klęskę ze względu na opór szlachty i duchowieństwa, stanowiących większość wśród obradujących. Sejm został zerwany przez większość katolicką - biskupa, członków kapituły kamieńskiej, prałatów, posłów reprezentujących miasta i część szlachty pomorskiej. Książęta nie posłuchali głosu większości i korzystając ze swoich przywilejów ogłosili publicznie swoją konwersję na protestantyzm i utworzenie pomorskiego kościoła państwowego. Przyjęcie reformacji przez władców oznaczało natychmiastowe podporządkowanie się tej decyzji przez wszystkich sejmujących. Działanie książąt pomorskich należy określić jako swego rodzaju "zamach stanu", gdyż wbrew woli swoich poddanych zmienili religię panującą na Pomorzu Zachodnim. Janowi Bugenhagenowi zlecono opracowanie przepisów kościelnych dla Księstwa Pomorskiego. Nie zostało to jednak oficjalnie wprowadzone w życie. Bugenhagen kontynuował w 1535 r. wizytacje w oparciu o model saski. Jednak książęta pomorscy musieli działać delikatnie ale i stanowczo. Opozycja katolicka była silna i mogła zwrócić się o interwencję z zewnątrz. W tym czasie elektorem brandenburskim był Joachim I Nestor, katolik i zatwardziały przeciwnik reformacji. Mógł on wykorzystać problemy wewnętrzne Gryfitów, aby na nowo poruszyć kwestię brandenburskiej zwierzchności nad Pomorzem Zachodnim. Bardzo silnym i wpływowym politykiem w Rzeszy był brat Joachima I Nestora, Albrycht Hohenzollern, który był arcybiskupem elektorem Moguncji, arcybiskupem Magdeburga i biskupem Halberstadt. Miał on również wpływy w Rzymie, był kardynałem. Na szczęście dla Gryfitów Hohenzollernowie wykazywali dość pasywną postawę, a w 1535 r. zmarł stary elektor. Jego miejsce zajął jego syn Joachim II Hektor, który sprzyjał luteranizmowi, na który w końcu przeszedł w 1539 r. Wielkie zagrożenie stwarzał książę meklemburski na Gustrow Albrecht VII Piękny. Bardzo ambitny władca i gorliwym katolik, który w 1535 r. próbował zdobyć koronę duńską a nawet opanował Kopenhagę. Nieco później w latach 1542-1543 próbował sięgnąć po koronę szwedzką. Ingerował w wewnętrzne sprawy Pomorza Zachodniego, wspierając katolickiego biskupa kamieńskiego Erazma Manteuffela. Jednak książę meklemburski nie zdecydował się na interwncję zbrojną. Po pierwsze ze względu na kosztowną politykę skandynawską a po drugie od zachodu szachował go jego własny brat Henryk V Zgodny, książę meklemburski na Schwerin, gorący zwolennik reformacji. 

 

 Barnim IX Pobożny (Stary) książę szczeciński

 

Reformację na Pomorzu stopniowo wprowadzali znani protestanci, tacy jak Paweł von Rode i Jan Knipstro. Po śmierci biskupa kamieńskiego w 1544 r. droga do wprowadzenia reformacji była całkowicie otwarta. Po tym, jak Jan Bugenhagen odmówił, Bartholomaeus Suawe objął funkcję nowego biskupa kamieńskiego.

W tym okresie w całym Księstwie Pomorskim istniało 45 fundacji kościelnych i klasztorów, które nie licząc biskupstwa kamieńskiego stanowiły 1/6 dóbr ziemskich. Samo biskupstwo kamieńskiego stanowiło 1/6 posiadłości ziemskich w księstwie a co za tym idzie, wszystkie dobra kościelne na Pomorzu stanowiły 1/3 posiadłości ziemskich. Przejście na wiarę Lutra, oznaczało sekularyzację i konfiskatę tych dóbr na rzecz książąt z rodu Gryfitów. Był to niezły kąsek dla ubogich i zadłużonych władców Pomorza Zachodniego. W tym miejscu należy wspomnieć, że przejęcie dóbr kościelnych i ich sekularyzacja sprawiły, że dochody księstw pomorskich w latach 1532-1541 wzrosły o 95%(!). Przyjęcie wiary Lutra zbliżyło książąt pomorskich do innych protestanckich książąt północnoniemieckich takich jak Wettinów saskich czy też Hohenzollernów brandenburskich i Askańczyków anhalckich. 27 lutego 1536 r. w Torgau Filip I poślubił Marię, córkę elektora Saksonii, dzięki czemu znacząco wzrosła pozycja Gryfitów w regionie. Ślubu udzielił sam Marcin Luter. Następnie książęta pomorscy przystąpili do protestanckiego związku szmalkaldzkiego.