Bitwa pod Mortimer's Cross 2 luty 1461 roku

 Ryszard, książę Yorku, ojciec Edwarda, 19-letniego hrabiego Marchii, został zabity przez Lankasterów w bitwie pod Wakefield. Edward, teraz nowy książę Yorku, próbował zapobiec siłom Lankasterów z Walii, dowodzonym przez Owena Tudora (drugiego męża królowej-wdowy Henryka V, Katarzyny de Valois) i jego syna Jaspera, hrabiego Pembroke (nieślubnego przyrodniego brata król Henryka VI), przed połączeniem się z główną armią Lankasterów. 

Edward, książę Yorku i parhelion

Edward, który zbierał siły w Zachodniej Marchii, spędził Święta Bożego Narodzenia w Gloucester, gdzie dotarły do niego katastrofalne wieści o porażce Yorków pod Wakefield oraz śmierci ojca i młodszego brata, 17-letniego, Edmunda, earla Rutland w bitwie, zamierzał wrócić do Londynu. 

Jednak dowiedziawszy się o zbliżającej się armii Lankasterów, przygotował się do zablokowania ich ataku. Książę Edward dysponował siłami liczącymi około pięciu tysięcy ludzi, aby uniemożliwić im spotkanie z głównymi siłami Lankasterów pod dowództwem Małgorzaty andegaweńskiej, która zbliżała się do Londynu. Edward pomaszerował na północ do Mortimer Cross obok Wigmore, między Leominster i Leintwardine w Herefordshire, aby spotkać się z wrogiem. 

Armia Owena Tudora składała się z Walijczyków zwerbowanych w posiadłościach Tudorów w Carmathen i Pembroke, a także najemników francuskich, bretońskich i irlandzkich dowodzonych przez Jakuba Butlera, hrabiego Ormond. Wydawało mu się, że armia Lankasterów zbliża się od południa przez Hereford Lane. 

Edward, osiadł w Wigmore Castle, zebrał żołnierzy z pogranicza. W jego szeregach były też znaczące siły walijskie, zwłaszcza Sir Wilhelm Herbert z Raglan i jego zwolennicy, w tym Sir Ryszard Devereux, teść Herberta i Jana Milewater, Jan Tuchet, Lord Audley, Lord Gray z Wilton i Humphrey Stafford, przyszły hrabia Devon. 

W dzień ukazało się zjawisko meteorologiczne zwane parhelion (słońce poboczne), z powodu bardzo nietypowych warunków atmosferycznych, na niebie pojawiły się trzy słońca. Wielu rycerzy w tym zabobonnym wieku było zaniepokojonych i przepełnionych strachem i podziwem na widok tego dziwnego zjawiska, ale Edward zapewnił swoich przerażonych żołnierzy, że zjawisko to reprezentuje Trójcę Świętą i są znakiem, że Bóg jest po ich stronie. Później przyjął go jako swój własny emblemat „Słońce we wspaniałości”, reprezentujący trzech ocalałych synów Yorku. Wydarzenie to zostało później opisane przez Williama Szekspira w sztuce Król Henryk VI, część 3:  

 

"Trzy słońca całe w gorejącym blasku, 

Nierozdzielone chmur burzliwych wałem, 

Ale na czystym wiszą błękicie. 

Patrz! Jak się schodzą, zdają się całować, 

I nierozdzielnym łączą się przymierzem, 

I już są jedną lampą, jednym słońcem." 

 

Bitwa pod Mortimer’s Cross jest jedną z najgorzej udokumentowanych bitew Wojny Dwóch Róż, dysponujemy tylko szkicowym zarysem bitwy. 

Siły Yorków ulokowały łuczników na rozdrożu (obecnie nowoczesny węzeł drogowy A4110 i B4362), aby zapobiec zbliżeniu się armii Lankasterów. Edward dowodził środkiem, Wilhelm Herbert, yorkowy hrabia Pembroke, dowodził lewym skrzydłem, zaś Sir Richard Devereux, teść Herberta, kierował prawicą flanką. 

Jasper Tudor, który dowodził mniejszą armią, liczącą około tysiąca ludzi mniej niż siły Edwarda, był niedoświadczony w sprawach wojskowych i być może nie chciał początkowo spotkać się z Edwardem Yorkiem w bitwie, ale na południu stało się jasne, że Lankasterowie muszą stoczyć bitwę, jeśli mają przejść i przekroczyć rzekę Lugg. W mglisty poranek 2 lutego 1461 r. Lankasterowie przygotowali się do bitwy w trzech zgrupowaniach. Pembroke dowodził środkiem, a jego ojciec Owen Tudor odpowiadał za prawe skrzydło. Lewa strona była pod dowództwem hrabiego Wiltshire i składała się w dużej liczbie z lekko uzbrojonych najemników irlandzkich, bretońskich i francuskich. 

Lankasterowie rozpoczęli bitwę siłami hrabiego Wiltshire atakując prawe skrzydło Edwarda i zmuszając go do wycofania się na drugą stronę drogi. Jasper Tudor zaatakował środek sił Yorkistów, ale został powstrzymany, Owen Tudor próbował otoczyć lewe skrzydło Edwarda, ale został pokonany, co doprowadziło do rozpadu jego sił. 

Oddziały Jaspera Tudora zostały następnie rozbite, co zmusiło żołnierzy Lankasterów do ucieczki w chaosie i panice, zginęło około 4000 Lankasterów, chociaż Pembroke i Wiltshire zdołali uciec z pola bitwy, po czym ścigali ich Yorkiści aż do miasta Hereford, w pobliżu 17 mil dalej, gdzie Owen Tudor został wzięty do niewoli. 

Pembroke i hrabia Wiltshire uciekli z pola bitwy, aby walczyć dalej, Owen Tudor nie miał tyle szczęścia, a po schwytaniu został uwięziony w Green Dragon Inn w Hereford, gdzie następnie został ścięty wraz z innymi więźniami. 

Bitwa pod Mortimer’s Cross

Podobno Owen Tudor spodziewał się ułaskawienia ze względu na jego związek z rodziną królewską Lankasterów. Podobno nie był przekonany o zbliżającej się jego egzekucji, dopóki kat nie zerwał jego czerwonego kołnierza. Podobno płakał, że „głowa, która kiedyś leżała na kolanach królowej Katarzyny, leży teraz w koszu kata”.  

Małgorzata andegaweńska nie była obecna w Wakefield, a kuzyn Edwarda, Ryszard Neville, hrabia Warwick, znany później jako „Warwick twórca królów”, który trzymał w niewoli króla Henryka VI Lankastera, zablokował drogę armii Małgorzaty andegaweńskiej do Londynu i zmusił Lankasterów do drugiej bitwy pod St Albans. 

Kolejna bitwa okazała się zwycięstwem Lankasterów, którzy oczyścili sobie drogę do Londynu. Małgorzata odpowiednio podążała w kierunku Londynu, jednak reputacja jej armii w zakresie grabieży wyprzedzała ją, powodując, że Londyńczycy zablokowali przed nimi bramy. Siły Margaret wycofały się przez Dunstable, a Edward i Warwick wkroczyli do Londynu 2 marca, gdzie Edward książę Yorku został ogłoszony królem Anglii. 

W ciągu kilku tygodni utwierdził swoją pozycję na tronie decydującym zwycięstwem w skąpanej we krwi bitwie pod Towton. 

 

Bitwa pod Czaśnikami 26 stycznia 1564 r.

 Podczas wojen inflanckich Inflanty zostały zajęte przez rosyjską armię cara Iwana IV Groźnego. Po klęsce w bitwie pod Ērģeme 2 sierpnia 1560 r. osłabiony słabiony inflancki zakon krzyżacki został rozwiązany, a Księstwo Zadźwińskie (Księstwo Inflanckie) oraz Księstwo Kurlandii i Semigalii przekazano Wielkiemu Księstwu Litewskiemu zgodnie z paktem wileńskim z 28 listopada 1561 r. Następnie Rosja rozpoczęła kampanię przeciwko Litwie, zdobywając Połock w lutym 1563 r. i grożąc dalszą inwazją na stolicę Wilno. Litwini próbowali wynegocjować rozejm, ale rozmowy zakończyły się niepowodzeniem w listopadzie 1563 r. 

Polska kawaleria w XVI wieku

Dwie duże armie rosyjskie z Połocka i Smoleńska, dowodzone przez księcia Piotra Iwanowicza Szujskiego i księcia Piotra Semenowicza Serebryany-Oboleńskiego, miały się spotkać pod Orszą i wspólnie pomaszerować na Wilno. Armia była dobrze przygotowana do długiej kampanii. Wielkie Łuki dostarczyły zapasy wystarczające na zaopatrzenie armii na pół roku. Książę Szujski przeprawił się 23 stycznia 1564 r. nie spodziewając się, że spotka na swojej drodze dużych sił wroga. Jednak popełnił poważny błąd, pozwalając swoim żołnierzom maszerować bez ustalonego szyku, czyli w bezładzie, a ich zbroja i broń były przewożone na wozach. Mikołaj Rudy Radziwiłł, hetman litewski, który wówczas przebywał w Łukomlu, szybko organizował kawalerię, nie czekając na piechotę ani artylerię. W jej szeregach byli hetman polny Grzegorz Chodkiewicz i wielu przyszłych dowódców wojskowych: jego 16-letni syn i przyszły hetman Krzysztof Mikołaj „Piorun” Radziwiłł, przyszły hetman polny Roman Sanguszko, przyszły hetman inflandzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz i inni. 

26 stycznia 1564 na polach Iwańska pod Czaśnikami doszło do starcia zbrojnego, które przeszło do historii jako bitwa pod Czaśnikami lub bitwa nad Ułą.  

Szczegóły opisu bitwy różnią się w zależności od źródła. Istnieje co najmniej 15 współczesnych źródeł, w tym trzy oficjalne raporty napisane w ciągu kilku dni po bitwie i cztery dzieła literackie wychwalające zwycięzców, ale wszystkie zawierają różne i często sprzeczne szczegóły i liczby. Mikołaj Rudy Radziwiłł zaatakował armię księcia Szujskiego podczas marszu z Połocka do Drucka. Można wyróżnić dwie główne wersje bitwy. Pierwsza wersja podahe, że Rosjanie albo niedbale maszerowali w luźnej kolejności, albo przygotowywali się do nocnego odpoczynku i byli nieuzbrojeni w momencie ataku. Mały oddział litewski zaangażował najlepsze jednostki, a główne siły zaatakowały nieprzygotowane wojska rosyjskie. Druga wersja litewska twierdzi, że Szujski ustawił swoją armię do atak na otwartym polu i był gotowy zaatakować Litwinów, gdy tylko wyjdą z lasu. Jednak być może zbyt pewny siebie, opóźnił początkowy atak i dał Litwinom wystarczająco dużo czasu na ustawienie swoich żołnierzy w dogodnych pozycjach. 

Wszystkie źródła zgadzają się, że Litwini osiągnęli całkowite zwycięstwo, a rosyjski dowódca książę Piotr Szujski zginął w walce. Istnieje kilka wersji śmierci Szujskiego. Najpopularniejsza wersja podaje, że został ranny i wycofał się z pola bitwy, a później został zabity przez miejscowego chłopa. Inna wersja głosi, że znaleziono go w studni z dziurą po kuli w głowie. Mikołaj Rudy Radziwiłł twierdził, że to jego człowiek Kaspar Szwejkowski zabił Szujskiego. Jego ciało zostało przetransportowane do Wilna i pochowane z pełnymi honorami w Cerkwi. Wielu innych bojarów zostało zabitych lub wziętych do niewoli. Dokładna liczba ofiar rosyjskich poniesionych w tej bitwie wynosi od 150 do 700 mężczyzn zgodnie z przekazami rosyjskich kronik. Pierwsza liczba uważana jest jako zaniżona. Litwini twierdzili, że pokonali 9 000, a nawet 20 000, co jest uważane za mocno zawyżone liczby. Jeden duży rosyjski wóz zaginął, według świadka, zdobyto tyle łupów, że żołnierze rozdawali chleb za darmo, a zbroję sprzedawano za jedną węgierską złotą monetę. 

Rosyjska kampania w Inflantach

Dowiedziawszy się o porażce Szujskiego i utracie tak bardzo potrzebnego zaciągu, armia księcia Serebryany-Obolenskiego wycofała się na terytorium Rosji, powodując po drodze znaczne szkody wrogowi poprzez zniszczenie i splądrowanie dużego terytorium litewskiego, pokonując litewskie oddziały i biorąc licznych więźniów. Został zaatakowany przez Filona Kmitę Czarnobylskiego i Jerzego Ościka (Ościkowicza) pod Orszą, a wierząc, że zostali zaatakowani przez główne siły litewskie, szybko wycofał się. Te dwa zwycięstwa powstrzymały rosyjską inwazję i przywróciły równowagę sił w wojnie w Inflantach. Litwini splądrowali rozległe tereny wokół Siebieża, ale spodziewając się, że Tatarzy pomogą im w prowadzeniu wojny w carstwie rosyjskim, nie mieli wystarczających sił, aby odzyskać Połock podczas trzytygodniowego oblężenia. 

Chociaż bitwa spowolniła jedną z rosyjskich ofensyw w styczniu, nie zmieniła toku toczącej się wojny granicznej, co nie sprzyjało Litwie. Po bitwie nastąpiły walki, a Litwa nie mogła odzyskać znaczących utraconych terytoriów. W tym samym miesiącu, podobnie jak w lutym, inne rosyjskie armie przeprowadziły liczne i skuteczne ataki na swoich wrogów. W styczniu wojewodowie z Newelu i Połocka przeprowadzili ofensywę przeciwko Litwie, zaś w styczniu i lutym wojska rosyjskie zaatakowały Dubrownę, Orszę, Druczewsk, Borysów, Kopos, Szkłów, Teterin, Mohylew, Radoml, Mścisław i Chaczersk, docierając nawet do granica Wilna i rzeki Berezyny.  

Litwini wykorzystali swoje zwycięstwo pod Czaśnikami, aby storpedować negocjacje w sprawie unii lubelskiej, które zostały zainicjowane w nadziei na uzyskanie polskiego wsparcia wojskowego w wojnie z Rosją. Niektórzy historycy uważają, że porażki w wojnie w Inflantach mogły przyczynić się do pogorszenia stanu psychicznego cara Iwana IV Groźnego, prowadząc do powstania Opriczniny w 1565 r.