Kazimierz II bytomski składa hołd królowi czeskiemu Wacławowi II

10 stycznia 1289 r. Kazimierz II książę bytomski jako pierwszy spośród książąt śląskich, złożył w Pradze hołd lenny królowi Czech Wacławowi II. 

Niestety nie znamy dokładnych motywów działania księcia Kazimierza II. Przyczyn, dla których książę bytomski oddał się w opiekę królowi czeskiemu jest kilka i każda z nich jest wielce prawdopodobna, każda z osobna lub też wszystkie łącznie mogły się złożyć na ten wręcz desperacki krok. 

Jako pierwszą przyczynę można wskazać osobistą niechęć księcia Kazimierza II do Henryka IV Prawego, księcia wrocławskiego. Niechęć ta mogła wynikać ze zniewagi jakiej się dopuścił Henryk IV Prawy wobec siostry księcia bytomskiego, Konstancji. Między 1277 a 1280 doszło do zawarcia małżeństwa między księżniczką opolską a księciem wrocławskim. Miało to być przypieczętowanie sojuszu opolsko-wrocławskiego. Jednak około 1287 r. Henryk IV Prawy oddalił swoją żonę Konstancję, a następnie pojął za żonę Matyldę, córkę margrabiego brandenburskiego Ottona V Długiego. Takie postępowanie księcia wrocławskiego było osobistą zniewagą wobec oddalonej żony jak również wobec jej rodziny, w tym wypadku opolskiej linii Piastów. Przypuszczalnie Kazimierz II nie był w stanie wybaczyć tej zadry na honorze swojej rodziny i stąd jego osobista niechęć do Henryka Prawego i zbliżenie do dworu czeskiego.  

Wacław II, król Czech, Codex Manesse, folio 10r  (źrodło: Wikimedia Commons)

 

Jako drugą i również istotną przyczynę złożenia hołdu królowi czeskiemu można upatrywać w dominującej pozycji politycznej i militarnej Henryka IV Prawego na Śląsku. Księciu wrocławskiemu udało się podporządkować sobie książąt głogowskich oraz rodzonego brata Kazimierza II, Bolka I opolskiego. Trzecią, a zarazem powiązaną z drugą, argumentacją, była kwestia podejmowanych w tym czasie przez Henryka IV Prawego prób opanowania tronu krakowskiego oraz perspektywa sięgnięcia po koronę królewską. Kazimierz II bytomski mógł poczuć się zagrożony i okrążony przez ziemie znajdujące się pod panowaniem Henryka IV Prawego (księstwo wrocławskie i dzielnica krakowska). Ponadto podczas walk o tron krakowski w latach 1288-1289 między Henrykiem IV Prawym a Bolesławem II płockim ich wojska przypuszczalnie zapuszczały się na tereny księstwa bytomskiego i mogły dopuszczać się gwałtów na poddanych księcia.  

Henryk IV Prawy, książę wrocławski i krakowski, Codex Manesse, folio 11v  (źrodło: Wikimedia Commons)

 

Oryginał łaciński dokumentu lennego znajduje w Archiwum Państwowego w Pradze. Pergamin opatrzony jest czternastoma pieczęciami, na zakładce umieszczono napis: "Ponatur ad homagia principum Polonie" (Odkłada się do hołdów książąt polskich). W dokumencie tym czytamy: 

 

„Wielmożnemu i Oświeconemu Panu swojemu Wacławowi, Najjaśniejszemu Królowi Czech i Margrabiemu Moraw, Kazimierz, z Bożej łaski książę opolski i pan na Bytomiu, z ochoczym złożeniem nieustannej posługi swojej wierności. 

[...] Wzorując się zatem na przyrzeczonym i dotrzymywanym posłuszeństwie, dzięki któremu z łaski Pana Ottokara, niegdyś króla Czech, świętej pamięci, ojciec mój świętej pamięci Władysław, niegdyś książę opolski na skutek oddania i wierności, którymi się [...] temuż oddał, uzyskał w swoich czasach wiele dobrodziejstw poprzez [uzyskane] godności i zaszczyty [...] wstępuję ochotnie w ślady ojca mojego. 

[...] Ponieważ mogę najlepiej być obroniony przez Was [Wacława II] i następców Waszych, lepiej niż przez kogo innego, przed naruszającymi moje [dobra] i niepokojącymi moich poddanych [...], poddałem teraz [...] i chcę, aby pozostali na zawsze tak poddani Waszej władzy, dziedziców i następców Waszych, wszystkich królów Czech — siebie, synów, dziedziców i następców moich, księstwo, zamki, miasta, grody i wszelkie moje posiadłości oraz wszystkich baronów, szlachciców i innych ziomków moich w tymże księstwie moim żyjących — nie przymuszony ani siłą, ani obawą, za rozważną radą i za przyzwoleniem synów moich Bolesława i Władysława4, a także krewnych, przyjaciół, baronów i innych szlachciców księstwa mojego, pragnąc poprzez to [złożenie hołdu] polepszyć położenie synów, dziedziców i następów moich. Również niniejszym pismem zwalniam tychże baronów, szlachtę, innych tutejszych obywateli i osiedleńców czy mieszkańców całego mojego księstwa od teraz, bez jakiejkolwiek przeszkody, od wierności i hołdu, do których byli zobowiązani wobec mnie i moich dziedziców, synów oraz wszelkich następców. Zrzekłem się również i od teraz zrzekam się publicznie mojej chorągwi tegoż mojego księstwa [...] dla Was i dziedziców Waszych [...]. 

[...] A zrzekając się wyraźnie [...] wszelkich przywilejów, patronatów i wolności, które przysługują mnie i tymże synom, dziedzicom i moim następcom [...], od Was, Pana mego, przyjąłem i od teraz przyjmuję wymienione księstwo w lenno ... i Wam, Panu mojemu, hołd złożyłem i składam, a także obiecałem Wam wierność, oddanie i posłuszeństwo na zawsze [...], chcąc rozporządzić, aby synowie, dziedzice i następcy moi wszyscy na tymże lennie następujący po mnie potem z rąk Waszych i następców Waszych otrzymywali to lenno czyli księstwo oraz byli zobowiązani do składania hołdu, do wierności i posłuszeństwa wobec Was i Waszych następców, [co] również będą winni przyrzec przysięgą i podobnie czynić na zawsze. 

[...] I wyrzekłem! się wyraźnie [. . .] na podstawie niniejszego pisma wszystkich nadanych uprawnień [...], którymi zostałem obdarzony poprzez przywileje czy zwolnienia [uzyskane] ze Stolicy Apostolskiej lub z Cesarstwa Rzymskiego czy od jakiegokolwiek bądź jakichkolwiek władców Polski, ażebyśmy [Kazimierz i następcy] nie podlegali książętom Niemiec czy irunym i nie składali im hołdu [...]. 

[...] Na tej rzeczy świadectwo [...] przekazuję Wam [Wacławowi] dobrowolnie i chętnie niniejsze pismo [...], opatrzone [...] zawieszeniem [...] własnej mojej pieczęci oraz Wielebnych Ojców Panów Tobiasza praskiego i Teodoryka ołomunieckiego, biskupów, oraz Najjaśniejszych Książąt Panów: Bolka, księcia Śląska i pana na Lwówku i Mikołaja, księcia opawskiego, jak również czcigodnych osób opatów zakonnych [...]. Działo się to w Pradze, w grodzie i pałacu królewskim, w obecności wymienionych powyżej oraz w obecności baronów i szlachciców moich, mianowicie Sobiesława sędziego księstwa mojego, Jeskona burgrabiego bytomskiego, Grzymisława stolnika mojego, Michała mojego marszałka, Andrzeja zwanego Belik, Wernharda i Teodoryka rycerzy, Leonarda, Pawła, Zeschona, Stefana i Stefana Budziwoja, dostojników, szlachciców moich [...], w obecności szlachetnych mężów: Hogera i Lomnicz, najwyższego szambelana Królestwa Czech, Wojciecha z Seberch, marszałka tegoż Królestwa Czech, Zdezlava ze Sternbergu, burgrabiego praskiego, Benesa z Wartembergu, podkomorzego tegoż Pana Mojego Króla Czech Wacława [...] i w obecności wielu innych: duchownych tak zakonnych, jak świeckich, dużej liczby szlachty i obywateli, którzy zostali specjalnie w tym celu zwołani ze wszystkch stron Królestwa Czech dla świadectwa. Roku Pańskiego 1289, w idy styczniowe [...].” 

Księstwa śląskie za rządów Henryka IV Prawego

BIBLIOGRAFIA: 

1. Marcin Spórna, Piotr Wierzbicki, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003, 

2. pod red. Wojciecha Wrzesińskiego, Dolny Śląsk. Monografia historyczna, Wrocław 2006, 

3. pod red. Marka Czaplińskiego, Historia Śląska, Wrocław 2002, 

4. Zygmunt Boras, Książęta piastowscy Śląska, Katowice 1974, 

5. Zbigniew Zielonka, Henryk Prawy, Poznań 2015, 

6. Jerzy Horwat, Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV w., Gliwice 1990, 

7. Kazimierz Jasiński, Rodowód Piastów Śląskich, Tom III, Piastowie opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, Wrocław 1977, 

8. Agnieszka Teterycz-Puzio, Bolesław II mazowiecki. Na szlakach ku jedności (ok. 1253/58 - 24 IV 1313), Kraków 2015, 

9. http://www.dokumentyslaska.pl 

Stefan IV Młodszy - hospodar Mołdawii w latach 1517-1527

 Stefan IV Młody zwany także Stefaniec był następcą i nieślubnym synem hospodara mołdawskiego Bogdana III Ślepego. Ponieważ w chwili śmierci ojca był niepełnoletni, miał około 11 lat, władzę sprawował Dywan na czele z najpotężniejszym bojarem, hetmanem Luką Arbore, który przewodził opozycji bojarskiej zarówno wobec ojca Stefana, jak i jego dziada Stefana III Wielkiego w ostatnich latach jego panowania. Jego wstąpieniu na tron nie towarzyszyły żadne walki o koronę. Nie miał konkurencji w postaci ślubnych braci, a sam był najstarszym z pośród nieślubnych synów swojego ojca. Został wybrany za zgodą całej rady hospodarskiej i innych bojarów księstwa. Aktu namaszczenia nowego władcy dokonał metropolita Suczawy Teoktyst II. Oczywiście w okresie rządów regencyjnych za małoletności hospodara wpływ na rządy mieli również: metropolita Suczawy Teoktyst II, namiestnik dolnego kraju Petre Cărăbăţ czy też logoteta Gavril Totruşan. Wielcy bojarowie, po okresie rządów autokratycznych książąt, otrzymali najodpowiedniejszą okazję do rządzenia państwem zgodnie z własnymi interesami, przy czym niekoniecznie zgodnie z interesem Mołdawii. W ciągu 5 lat regencji bojarzy dołożyli wszelkich starań, aby narzucić swój program rządzenia. Wielkie bojarstwo próbowało odnowić swoje dawne przywileje, a tym samym osłabić władzę hospodara, którą umocnili poprzednicy Stefana IV Młodego. Głównym celem możnowładztwa było uzyskanie nowych posiadłości ziemskich. Duża część zachowanych dokumentów z okresu regencji została wydana w celu wzmocnienia nowych nabytków ziemskich wielkich bojarów. 

 

Święty Stefan III Wielki, genialny wojewoda mołdawski 

Nowego hospodara na tronie mołdawskim bez żadnych problemów uznał sułtan turecki, ponieważ osmańskie wojska były skoncentrowane w Afryce, aby podbić Egipt. W drugim roku panowania Stefana IV Młodego na Mołdawię spadł najazd tatarski, ale 8 sierpnia 1518 r. najeźdźcy zostali pobici przez gubernatora dolnego kraju (Țara de Jos) Petreę Carăbăţula, któremu również udzielili pomocy Polacy. Ponieważ Imperium Osmańskie stanowiło ciągłe zagrożenie w sierpniu 1518 r. Mołdawia podpisała układ zaczepno-odporny z Polską, w której w tym czasie panował Zygmunt I Stary. Sytuacja w regionie stawała się coraz trudniejsza, Turcy w 1521 r. zajęli Belgrad i umacniali swoją pozycję na Bałkanach. W 1522 r., mający zaledwie 16 lat, Stefan IV Młody objął samodzielne rządy w kraju. Hospodar zaczął okazywać swoje niezadowolenie wobec Zygmunta I Starego za to, że ten pozwolił na schronienie się na terytorium królestwa polskiego kilku opozycyjnym bojarom mołdawskim. 

Stosunki polsko-mołdawskie stały się jeszcze bardziej napięte po tym, jak Zygmunt I Stary sprzeciwił się propozycji zawarcia małżeństwa Stefana IV Młodego z jego córką, Jadwigą Jagiellonką. Jednak niebezpieczeństwo tureckie sprawiło, że oba państwa były bliskie zawarcia nowego sojuszu, które negocjował sam hetman Luca Arbore. W liście potężnego bojara do króla polskiego czytamy: 

 

Pozwólcie, że powiem Waszej Królewskiej Mości, że mój pan, wasz przyjaciel, odbywa teraz naradę ze swoimi doradcami w sprawie chrześcijańskich królów i panów, aby rozstrzygnąć, który z nich będzie na tyle godny i mądry, aby mógł zacząć, przygotować i zarządzać wielkim dziełem pojednania chrześcijan z pogańskimi wrogami chrześcijaństwa, ani też, mój panie, nikt nie mógł pomyśleć o znalezieniu króla i pana tak godnego i mądrego do tego dzieła, z wyjątkiem Waszej Królewskiej Mości. Na koniec prosimy Waszą Królewską Mość, abyś wziął sobie nasze słowa do serca, myśląc dobrze przede wszystkim, że chrześcijaństwo nie zginie za dni Waszej Królewskiej Mości, ponieważ jeśli dzisiaj Bóg ukarze nasz kraj, Mołdawię, nie wątpcie, Wasza Wysokość, że jutro będzie kolej na inne kraje chrześcijańskie. Nie lekceważcie naszej misji, która ma największe znaczenie. Wasza Wysokość, masz wielkie panowanie i wielką i liczną Radę. Skonsultujcie się i pomyślcie!” 

 

Dzięki dworskim intrygom logotety Gavrila Trotuşana, Stefan IV Młody dowiedziawszy się o liście wysłanym przez hetmana Arbore do polskiego króla, postanowił zabić bojara, argumentując, że ten go zdradził. Hospodar mołdawski nie mógł zapomnieć, że Zygmunt I Stary odmówił wydania mu córki za żonę, uznając, że nie jest już jego sojusznikiem. 

 

W kwietniu 1522 r. na dworze książęcym w Hârlau Luka Arbore został pojmany a następnie bez wyroku sądowego ścięty. Niedługo potem, w tym samym roku, podobny los spotkał synów potężnego bojara – Teodora i Nikitę. Zabicie hetmana Luca Arbore zostało uznane przez większość mołdawskich bojarów za niesprawiedliwe. Następnie uwięził Gavrila Trotuşana. Hospodar dążył do zmian w składzie Rady, co wywołało jeszcze większy bunt wielkich bojarów. Następnie ścięto kilku bojarów (m.in. Petru Cărăbăța, Negrilă, Coste, Sharpe, Gane), ale także skonfiskowano ich majątki ziemskie. Skończył się okres regencji i rozpoczęły się osobiste rządy nowego hospodara. Od 1523 r. politykę wewnętrzną Stefana IV Młodszego charakteryzowało okrucieństwo i obsesyjna chęć wymordowania wielkich bojarów. Wielu z nich zaczęło opuszczać Mołdawię, szukając schronienia w Polsce, Siedmiogrodzie i na Wołoszczyźnie. Prawie wszyscy dotychczasowi gubernatorzy zostali zastąpieni z urzędu. W ten sposób powstanie bojarów przeciwko „tyranowi” stało się zorganizowanym ruchem. 7 września 1524 r. część bojarów wszczęła powstanie przeciwko hospodarowi. Ich bunt został szybko stłumiony przez Stefana IV Młodego, który wymordował niezadowolonych bojarów. Hospodar oparł swoje rządy na drobnej szlachcie i duchowieństwie. Nadawał im wielkie posiadłości i stanowiska w nowej Radzie Książęcej. Dzięki temu pod koniec panowania Stefan IV Młodszy wzmocnił władzę centralną i zniszczył rdzeń wielkiego bojarstwa.  Dostęp do Rady Książęcej uzyskały inne rody szlacheckie, a urzędy były przekazywane poza ramy stricte rodzinne. 

 

Po zabiciu hetmana Luca Arbore i najważniejszych bojarów mołdawskich Stefan IV Młody mogła bez przeszkód szkodzić Polsce. Tym bardziej, że na jej teren zbiegło wielu opozycjonistów i potencjalnych kandydatów do tronu mołdawskiego. Zygmunt I Stary, świadomy tego, że hospodar mołdawski może sprzymierzyć się z Turkami, próbował poprawić stosunki z sąsiadem, wysyłając biskupa kamienieckiego Wawrzyńca Międzyleskiego i kasztelana lwowskiego Jerzego Krupskiego na rozmowy ze Stefanem IV Młodym. Jednak hospodar wtrącił biskupa do więzienia. 

 

Hospodar mołdawski nie mając mądrych doradców i rzetelnych ministrów co raz częściej działał impulsywnie niż rozważnie i rozsądnie. W lutym 1526 r. Stefan IV Młody wkroczył na Wołoszczyznę i splądrował ją aż do Târgoviște, żądając od hospodara wołoskiego Radu V z Afumați, aby wydał mu zbiegłych opozycyjnych bojarów. Chociaż Radu V z Afumați spełnił to żądanie, w październiku-grudniu 1526 r. obaj władcy, zarówno wołoski, jak i mołdawski, dokonali wzajemnych najazdów na swoje ziemie.   

 

Przestraszeni postępowaniem hospodara mołdawscy bojarzy poprosili Zygmunta I Starego o interwencję, grożąc, że w przeciwnym razie go zdradzą i dołączą do Turków. Król polski zwrócił się wówczas do swojego bratanka Ludwika II Jagiellończyka, króla węgierskiego, o pomoc w sprawie Stefana IV Młodego. 

 

Po konsultacjach, król polski i król węgierski, doszli do wniosku, że hospodar musi zostać usunięta z tronu. Stefan IV Młody dowiedział się o tych planach i zagroził, że zwiąże się sojuszem z Turcją. Obawiając się, że władca mołdawski może spełnić swoje groźby Polacy zdecydowali się otruć go, co też nastąpiło 14 stycznia 1527 r.  w Chocimiu i został pochowany w obronnym monastyrze z cerkwią pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy znajdującym się w miejscowości Putna. 

 

Po śmierci Stefana IV Młodego nowym hospodarem Mołdawii został Piotr Rareş, nieślubny syn Stefana Wielkiego, który po śmierci Bogdana III Ślepego chciał przejąć władzę w kraju. 

 

BIBLIOGRAFIA: 

1. Grigore Ureche, Latopis Ziemi Mołdawskiej, 

2. Juliusz Demel, Historia Rumunii, Wrocław, 1970, 

3. Marek Plewczyński, Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. T. I: Lata 1500-1548, Zabrze, 2011, 

4. Katarzyna Niemczyk, Problem Pokucia, spornego terytorium polsko-mołdawskiego w końcu XV i początku XVI wieku, w: Studia Historyczne, R. LVII (2014),