Ferdynand I Wielki, po śmierci swojego ojca Sancha III Wielkiego króla Nawarry, rządził hrabstwem Kastylii będącym zarówno w zależności lennej od swojego brata Garcíi III króla Nawarry, jak i szwagra Bermudo III króla Leónu, któremu teoretycznie terytorium hrabstwa Kastylii podlegało. Ani w kronikach, ani w dokumentach z tamtych czasów nie ma żadnych informacji, że doszło do otwartego konfliktu między Bermudo III a Ferdynandem I Wielkim, aż do lata 1037 r. Wówczas to rozpoczęły się działania wojenne między szwagrami. Jaka była przyczyna?
Bermudo III, króla Leónu w latach 1028-1037
Kronika „Historia legionensis” wskazuje na pierwszą przyczynę tych nieporozumień:
„Albowiem Sancho [III], król Kantabryjczyków [król Nawarry] po śmierci Alfonsa [V], księcia Galicyjczyków [króla Galicji i Leónu] zagarnął część jego królestwa, a mianowicie od rzeki Pisuerga do Cea; Dlatego Bermudo [III], który osiągnął już pełnoletność po śmierci króla Sancho [III Wielkiego], postanowił odzyskać królestwo swojego ojca [Alfonsa V]. Ale Ferdynandowi [I Wielkiemu], który poślubił [Sanczę z Leónu] córkę Alfonsa [V], wydawało się niesprawiedliwe i bez jakiegokolwiek uzasadnionego powodu, że został pozbawiony tego królestwa. W obliczu roszczeń obu doszło między nimi do konfliktu.”
Mapa pokazuje zmiany granicy między królestwem Nawarry a hrabstwem Kastylii w latach 1016-1065
Opis ten nie wydaje się całkowicie prawdziwy. Wiemy bowiem, że Sancho III Wielki wycofał się z ziem hrabstwa Cea na początku 1035 r. i nic nie wskazuje na to, by zajmował je Ferdynand I Wielki, chociaż panował w okręgu Monzón, na wschód od rzeki Pisuerga. Ponadto między królestwem Leónu a tymi terytoriami znajdowało się hrabstwo Saldaña, rządzone w tym czasie przez hrabiego Ferdynanda Díaza.
Bardziej prawdopodobna jest inna przyczyna. Po interwencji Sancho III Wielkiego część hrabstwa Kastylii została zaanektowana do królestwa Nawarry, a pozostałą częścią terytorium hrabstwa Kastylii rządził brat króla Nawarry. Oznaczało to w praktyce utratę całej wschodniej części królestwa Leónu i oczywiście nie mogło to zostać zaakceptowane przez króla Leónu Bermudo III. Współczesna wydarzeniom „Historia legionensis” wskazuje, że to Bermudo III zainicjował działania wojenne. Oczywiście był jedynym, który miał coś do odzyskania. Dlatego też, wybuchł konflikt. Bermudo III chciał odzyskać kontrolę polityczną i terytorialną nad hrabstwem Kastylia i tym samym odepchnąć wpływy królestwa Nawarry.
Kampania wojskowa z 1037 roku
Kronika „Historia legionensis” relacjonuje przebieg walki w następujący sposób:
„Ale ponieważ siły były bardzo nierówne, do tego stopnia, że Ferdynand [I Wielki] nie mógł oprzeć się atakowi Bermudo [III], poprosił swojego brata Garcíę [III króla Nawarry] o pomoc w konfrontacji z wrogiem [...] Ferdynand [I Wielki] i jego brat García [III], zgromadziwszy dużą liczbę wojowników, gdy zamierzali walczyć z wrogiem, oto Bermudo [III], przekroczywszy granicę Kantabryjczyków, ruszył uzbrojony w ich kierunku. I już w dolinie Tamarón, z lśniącą bronią, obie wrogie armie ujrzały się nawzajem, a oto Bermudo [III], odważny i nieustraszony, kłuje ostrogami swojego słynnego konia Pelayuelo i pragnąc zranić wroga nadział się i przebił wyciągniętą lancą w bardzo zwartym oddziale wroga. Ale ponura śmierć, przed którą nikt nie może uciec, dopadła go, podczas gdy zaciekli García [III] i Ferdynand [I Wielki] nacierali mocniej, podczas pogoni konnej [Bermudo III] przebił się lancą i upadł na ziemię martwy pod naporem siedmiu lanc wrogich żołnierzy, którzy rzucili się na niego w kupie. Jego ciało zostało zabrane do Leonu i pochowane wśród innych królów. Później, gdy Bermudo [III] zniknął, Ferdynand [I Wielki], powracający z ziem Galicji, obległ León i całe królestwo przeszło pod jego władzę.”
Jak widać inicjatywa wyszła od Bermudo III. Przekroczył rzekę Pisuerga i wszedł na ziemie hrabstwa Kastylii i wydał bitwę połączonym wojskom kastylijsko-nawarrskim. Obie armie spotkały się w pobliżu Tamarón, w dolinie potoku Penillas. Jeśli chodzi o dokładną datę bitwy, to trudno ją ustalić, ponieważ nie pojawia się w kronikach. Wiadomo, że Bermudo III przebywał w galicyjskim klasztorze Celanova 9 czerwca 1037 r. Z drugiej strony psałterz królowej Sanchy odnotowuje śmierć jej brata i mówi:
„Ovitum Veremudi regis / bello pugnator fortis / die IV fair mensis stbr (septembris) est TLXXV„.
Czyli umarł w środę we wrześniu. Z drugiej strony, w nekrologach katedry w León pod dniem 30 sierpnia odnotowano, że król Bermudo III zginął w bitwie. Dlatego też, między końcem sierpnia a początkiem września musiało dojść do bitwy pod Tamarón. Bermudo III był ostatnim męskim przedstawicielem dynastii asturyjsko-leońskiej (nazywanej też Perez). Naturalnym spadkobiercą poległego króla była jego siostra Sancha, żona hrabiego kastylijskiego Ferdynanda I Wielkiego.
Po śmierci Bermudo III, Ferdynand I Wielki udał się do Leónu i przez kilka dni oblegał miasto, które nie chciało uznać jego władzy. Ale zamiast dokonać natychmiastowej koronacji, udał się do Galicji, być może w celu negocjacji z możnowładztwem tego regionu, gdyż liczył na uznanie za króla przez nich. Kiedy wrócił do León w maju 1038 r., napotkał opór. Prawdopodobnie na czele opozycji stał hrabia Ferdynand Flaínez, która uważała Ferdynanda I Wielkiego za uzurpatora i królobójcę. Dzięki negocjacjom Sanchy trwającym około miesiąca już w czerwcu jej mąż został uznany i koronowany na króla. 22 czerwca 1038 r. w Leónie Ferdynand I Wielki został koronowany, ale stało się to na mocy praw swojej żony. Wraz z tą koronacją zniknął tytuł hrabiego Kastylii, ponieważ będzie to godność, którą królestwo Leónu wchłonie, aż kilkadziesiąt lat później zostanie utworzone królestwo Kastylii.
Ferdynand I Wielki wraz z żoną Sanczą z Leónu z iluminowanego psałterza "Psalterium, Liber canticorum et Ordo nocturnalis"
Ceną, jaką musiał zapłacić Ferdynand I Wielki za pomoc i zgodę na koronację, było przekazanie części ziem kastylijskich swojemu bratu Garcii III królowi Nawarry, czyli tzw. Starej Kastylii terytoriów kastylijskich między Ebro a Morzem Kantabryjskim. Tym sposobem Kastylia została podzielona i nie miała już swojego własnego władcy. Odzyskanie terytorium utraconego na rzecz królestwa Nawarry zajmie lata i nie zostanie to w pełni osiągnięte aż do czasów panowania Alfonsa VI Mężnego.
