Historix-Tours: Wybory parlamentarne w Polsce w 1922 roku

1. Przygotowania do wyborów. Charakterystyka bloków wyborczych.

Życie polityczne w Polsce zaczęło się kręcić wokół wyborów do Sejmu i Senatu. Rozpoczęło się formowanie bloków politycznych i programów wyborczych. Wybory do Sejmu zaplanowano na 5 listopada a do Senatu na 12 listopada. Na początku września główne partie polityczne, stające do wyborów, ukształtowały się ostatecznie. Ustalono listy kandydatów w okręgach oraz listy państwowe.

Większość stronnictw prawicowych i centroprawicowych w połowie sierpnia 1922 r. utworzyło Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (ChZJN), do którego weszły: Związek Ludowo-Narodowy (ZLN), Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe (NChSL), Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy (ChNSP, zw. potocznie chrześcijańską demokracją lub chadecją) oraz takie organizacje społeczne, jak Narodowa Organizacja Kobiet, Odrodzenie Gospodarcze, Centralne Towarzystwo Rzemieślników Chrześcijańskich. Na listach ChZJN znaleźli się tacy ludzie jak: Stanisław Grabski, Wojciech Korfanty, Edward Dubanowicz, Stanisław Stroński, Władysław Kucharski, ksiądz Stanisław Adamski, Wojciech Trąmpczyński, arcybiskup Józef Teodorowicz, gen. Józef Haller, Konstanty Skirmunt, Marian Seyda czy Stanisław Nowodworski. W dn. 26 września 1922 r. ukazała się odezwa przywódców: ZLN – Stanisława Gąbińskiego, ChNSP – Artemiusza Ludomiła Czerniewskiego oraz NChSL – Edwarda Dubanowicza, informująca o powstaniu wspólnej listy narodowo-chadeckiej. Odezwa zawierała również ostre ataki na Józefa Piłsudskiego za jego działalność po roku 1918, za powołanie socjalistycznego rządu Jędrzeja Oraczewskiego, nieprzestrzeganie Małej Konstytucji czy tez pomysły federalistyczne, które „przerastały możność naszych sił, uniemożliwiały stały pokój z Rosją”. Ponadto krytykowano „socjalistyczne wkraczanie” państwa w życie gospodarcze i „nierozumne ustawodawstwa w duchu socjalistycznym, nie dające pewności kapitałom zagranicznym” oraz „przywilej i stronniczość w wojsku”. W połowie października ChZJN wydał kolejną odezwę wyborczą, w której nawoływał do oparcia się na sojuszu z Francją, do usunięcia z wojska „dyletantów” (tj. legionistów Piłsudskiego), popierania chrześcijańskiego przemysłu i handlu”, nadania należytego miejsca religii w życiu publicznym, do utworzenia większości „narodowej” w Sejmie. Lista ChZJN otrzymała nr 8 (tzw. „ósemka”).

Plakat wyborczy ChZJN-u

Propaganda wyborcza bloku narodowo-chadeckiego była napastliwa pod adresem przeciwników politycznych. W jednej z broszur wyborczych można przeczytać: „Naród ma tedy prawo teraz, przy zbliżających się wyborach, pociągnąć lewicę do odpowiedzialności. Pokazała ona prze ubiegłe cztery lata swoich rządów, co jest warta. Jej kasy partyjne były pełne, ale za to kasy skarbu stoją puste. Działacze lewicy porobili majątki, ale Polsce zubożała, Polska zginie, jeżeliby rządy obecne lewicy miały przetrwać następnych lat pięć. Czas przeto ostatni, aby teraz naród polski na wyborach do Sejmu i Senatu powiedział spółce socjalistów i ludowców: mamy waszych rządów dosyć, idźcie wreszcie precz!”. Dość ciekawie i znamiennie prawica przedstawiała dotychczasowych premierów Polski, a mianowicie jako ludzi lewicy Wincentego Witosa. Artura Śliwińskiego i Jędrzeja Oraczewskiego, jako podstawianych przez lewicę – Juliana Nowaka i Antoniego Ponikowskiego, jako sprzymierzonego z lewicą – Leopolda Skulskiego, a jako skrępowanych w postępowaniu przez lewicę – Władysława Grabskiego i Ignacego Paderewskiego.

Plakat wyborczy ChZJN-u

Narodowe Zjednoczenie Ludowe (NZL), Stronnictwo Katolicko-Ludowe (SKL) oraz Polski Związek Kresowy utworzyły blok wyborczy pod nazwą Polskie Centrum, które wystartowało w wyborach nr 12, do którego przyłączył się też Polski Klub Mieszczański. Prasa narodowo-chadecka wzywała wielokrotnie polityków Polskiego Centrum, aby połączyli się z nią (tj. ChZJN), tworząc blok skierowany przeciwko lewicy. Nawet Bolesław Koskowski na łamach „Kuriera Warszawskiego” pisał, że Antoniego Ponikowskiego, Leopolda Skulskiego czy Aleksandra de Rosseta ”wszystko łączy z blokiem chrześcijańsko-narodowym” i że należy ich traktować jako „przeciwników o poglądach raczej zbliżonych lubo nie związanych z blokiem”. Jednak do porozumienia ChZJN z Polskim Centrum nie doszło.

Plakat wyborczy Polskiego Centrum - lista nr 12

Odrębne listy zgłosiły Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast (PSL „Piast”) startujące z nr 1, Narodowa Partia Robotnicza (NPR) z nr 7 i Polskie Partia Socjalistyczna (PPS) z nr 2.

Plakat wyborczy Narodowej Partii Robotniczej - lista nr 7

Plakat Polskiej Partii Socjalistycznej - lista nr 2

W Polskim Stronnictwie Ludowym „Lewica” (PSL „Lewica) doszło do rozłamu i na zjeździe w Rzeszowie 27 sierpnia 1922 r. Józef Putek i Józef Sanojca sprzeciwili się wspólnemu startowi z PSL „Piast” i z grupom swoich stronników poszli do wyborów wspólnie z Polskim Stronnictwem Ludowym „Wyzwoleniem” (PSL „Wyzwolenie”) pod nr 3. Natomiast pozostała część PSL „Lewicy” na czele z Janem Stapińskim nie porozumiała się ostatecznie z PSL „Piastem” i poszła do wyborów osobno z nr 13. Te wewnętrzne tarcia w ruchu ludowym wiązały się z podjętą przez Wincentego Witosa próbą stworzenia porozumienia wyborczego wszystkich stronnictw chłopskich, ale projekt ten upadł z powodu oporu PSL „Wyzwolenia”, które liczyło na sukces swojej marki wyborczej.

Plakat wyborczy PSL "Wyzwolenie"

W Poznaniu 16 maja 1922 r. bojówki endeckie napadły na wiec PSL „Piast”, na którym był obecny Wincenty Witos. Prezes piastowców został uderzony kamieniem a inni działacze stronnictwa zostali pobici. Po tym zajściu w czerwcu 1922 r. Witos wystosował do PSL „Wyzwolenia” i PSL „Lewicy” pismo z apelem o zjednoczenie ruchu ludowego. PSL „Wyzwolenie” 28 lipca 1922 r. odpowiedziało odmownie i zażądało odcięcia się PSL „Piast” od bloku narodowo-chadeckiego. Prawdopodobnym jest, że politycy PSL „Wyzwolenia” liczyli na większy sukces pod własnym szyldem i obawiało się przewagi PSL „Piast” w ewentualnym bloku. Do wyborów parlamentarnych osobno wystartowało Chłopskie Stronnictwo Radykalne księdza Eugeniusza Okonia z nr listy 15. Należy wspomnieć, że bardzo poważne wpływy i znaczenie wewnątrz stronnictw lewicowych mieli Piłsudczycy – zwłaszcza w PPS i PSL „Wyzwoleniu”. W czasie kampanii wyborczej wzrosła aktywność organizacji kombatanckich, takich jak legioniści czy hallerczycy. Powstał w tym czasie Związek Hallerczyków, który wsparł ChZJN.

Plakat wyborczy Polskiego Stronnictwa Ludowego "Piast"

Własną listę wyborczą utworzyli związani z Belwederem liberałowie i grupy demokratyczno-inteligenckie pod nazwą Unia Narodowo-Państwowa (UNP) i wystartowała w wyborach z nr 10. W grupie tej znaleźli się politycy między innymi Klubu Pracy Konstytucyjnej, Gabriel Narutowicz, Witold Chodźko, Władysław Stesłowicz, Ludwik Darowski czy też wielu przedstawicieli konserwatystów krakowskich.

Plakat wyborczy Unii Narodowo-Państwowej - lista nr 10

W obozie mniejszości narodowych sytuacja polityczna przedstawiała się inaczej niż w wyborach do Sejmu Ustawodawczego z 1919 roku. Tym razem większość przywódców partii politycznych żydowskich, niemieckich i ukraińskich postanowiła wziąć udział wyborach do Sejmu i Senatu. Z inicjatywy organizacji żydowskich i niemieckich doszło do utworzenia Bloku Mniejszości Narodowych Rzeczpospolitej Polskiej (BMN RP). Sprzyjała temu polityka rządu polskiego, działania lokalnych władz administracyjnych i bezpardonowe ataki ze strony endecji. Lista bloku otrzymała nr 16. Do władz naczelnych BMN RP weszło po trzech przedstawicieli ugrupowań żydowskich, niemieckich, ukraińskich, białoruskich i rosyjskich.

Plakat wyborczy Bloku Mniejszości Narodowych

Plakat wyborczy Żydowskiego Demokratycznego Bloku Ludowego - lista nr 20

Część polityków ukraińskich w Galicji Wschodniej ogłosiła bojkot wyborów i w Bloku nie uczestniczyła. Natomiast propolska grupa ukraińskich polityków tzw. Chliborobów, subwencjonowana przez rząd polski, wystawiła własne listy pod nr 26, 28 i 29.

Po raz pierwszy do wyborów stanęła Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP). W sierpniu 1922 r. z inicjatywy partii powstał Związek Proletariatu Miast i Wsi (ZPMiW) jako legalna komunistyczna organizacja wyborcza. Związek ten wydał nawet odezwę do wyborców, która mówiła że „wszystkie partie – od Narodowej Demokracji do Polskiej Partii Socjalistycznej włącznie – ziały nienawiścią do mas pracujących, walczących o władzę… fałszywej demokracji burżuazyjnej ZPMiW przeciwstawia demokrację robotniczą… dążeniem mas pracujących musi być Republika Socjalistyczna”. Komuniści poszli do wyborów z listą nr 5.

2. Agitacja wyborcza. Wybory do Sejmu Śląskiego. Wybory do Sejmu i Senatu.

Swego rodzaju testem wyborczym i przygrywką do wyborów do sejmu ogólnopolskiego były wybory do sejmu śląskiego, wyznaczone na 24 września 1922 r. Wybory do sejmu śląskiego przypadły na okres najgorętszej agitacji wyborczej do ogólnopolskiego parlamentu. Wyniki wyborów do ciała ustawodawczego województwa śląskiego przedstawiały się następująco:

Partia	Liczba głosów	% glosów	Liczba mandatów
PPS	65 473	16,87 %	8
PSL „Piast”	8 138	2,10 %	1
Narodowa Partia Robotnicza	55 309	14,25 %	7
Socjaliści niemieccy	23 584	6,08 %	2
Partia niemiecka (Deutsche Partei)	54 149	13,96 %	7
Niemiecka Partia Katolicka (Katholische Volkspartei)	35 589	9,17 %	5
Blok Narodowy (ChZJN)	129 719	33,43 %	18
Pozostałe ugrupowania	15 776	4,14 %	-
Razem głosów ważnych	388 007	100 %	48 posłów

Znamienne w tych wyborach śląskich było to, że 3/4 ludności głosowało na polskie partie, co potwierdzało polskość Górnego Śląska. Blok narodowo-chadecki zdobył wprawdzie najwięcej głosów i mandatów, ale przeciwstawiające się jemu stronnictwa polskie – PPS, NPR i PSL „Piast” – uzyskały łącznie więcej od niej głosów. Nie mogło więc być mowy o wyłączności endecko-chadeckiej na Górnym Śląsku.

Jak już wspomniałem wybory do sejmu śląskiego przypadły na okres najgorętszej agitacji wyborczej do parlamentu ogólnopolskiego. Wraz ze zbliżaniem się listopadowego terminu głosowania wzrastała temperatura agitacji i polemik wyborczych. Wystąpienia kandydatów poselskich na wiecach na terenie kraju uderzały często niesłychanie demagogicznym charakterem. Należy wspomnieć, że kraj pozostawał wciąż jeszcze pod wrażeniem ostrych starć i sporów miedzy prawicą i lewicą w okresie kryzysu rządowego w lecie 1922 r. Również prasa drukowała najbardziej brutalne wymysły i połajanki pod adresem przeciwników politycznych. Michał Bobrzański pisał „najlepiej do wyborów przygotowała się narodowa demokracja, która na koszta swej agitacji pozyskała wielkie fundusze od ziemian całej Polski, zatrwożonych wywłaszczeniem.” Blok ChZJN-u atakował przede wszystkim Józefa Piłsudskiego sądząc że ten będzie kandydował na prezydenta Polski po ukonstytuowaniu się nowego Sejmu. Zarzucano mu politykę niezgodną z interesami Polski, zarówno w latach 1918-1919, jak i w czasie wojny polsko-bolszewickiej, gwałcenie praw sejmu, prowadzenie niezgodnej z potrzebami kraju polityki zagranicznej i gospodarczej. W raz z Piłsudskim atakowano lewicę sejmową, zarzucając jej przede wszystkim „rozwodniony komunizm” oraz sojusz z mniejszościami narodowymi.

Plakat wyborczy ChZJN-u

Sprawy ekonomiczne, katastrofalny stan Skarbu Państwa dostarczały publicystom endeckim i chadeckim niemało argumentów na rzecz zerwania z dotychczasowymi rządami centrowymi i przekazania władzy prawicy, która będzie w stanie uzdrowić sytuację na rynku walutowym. Atakowano również PSL „Piast” za odmowę porozumienia z prawicą, co mogło uniemożliwić zwycięstwo Bloku Mniejszości Narodowych, lewicy i Belwederu, z którymi rzekomo stała „Moskawa”. Szczególnie brutalnie atakowano Jana Dąbskiego i jego pismo „Politykę”. Ugrupowania lewicowe nie pozostawały dłużne ChZJN nazywając ją często „Chjeną” i wskazując na jego antyludowe oblicze, dominującą w nim rolę wielkiego kapitału i ziemiaństwa, na zdobywanie za pomocą ChZJN dominującej pozycji politycznej w Polsce przez kler, który z małymi wyjątkami poparł ze wszystkich sił akcję bloku narodowo-chadeckiego, kandydował na jego listach (np. arcybp Teodorowicz, ksiądz Lutosławski, ksiądz Adamski) i nadużywał do tego celu ambony i konfesjonału. Biskupi wydali nawet specjalną odezwę popierającą blok narodowo-chadecki.

Pogardliwy wierszyk o ChZJN z Podlaskie Nowiny Wyborcze R. 1 (1922) nr 5

Plakat wyborczy PSL "Piasta" z Podlaskie Nowiny Wyborcze R. 1 (1922) nr 8.

Reprezentanci mniejszości narodowych wysuwali argumenty uzasadniające konieczność walki o równouprawnienie swoich narodów w Polsce. Blok Mniejszości Narodowych jako całość stanął zresztą na gruncie państwowości polskiej, co nie odpowiadało niektórym jej uczestnikom, w szczególności przedstawicielom ludności niemieckiej w zachodnich rejonach kraju.

Uprawnionych do głosowania było 12 989 718 osób, z czego swój głos oddało 8 821 675 osób (tj. 67,91% uprawnionych). Unieważniono 58 977 głosów, a za głosy ważne uznano 8 762 698.

Wyniki wyborów do Sejmu I kadencji przedstawiały się następująco:

% głosów	Liczba głosów	Liczba mandatów	nr listy	Partia
29,12%	2 551 582	163	8	Chrześcijański Związek Jedności Narodowej
15,96%	1 398 250	66	16	Blok Mniejszości Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej
13,16%	1 153 397	70	1	Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast"
10,99%	963 385	49	3	Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie" i "Lewica Ludowa"
10,34%	906 537	41	2	Polska Partia Socjalistyczna
5,41%	473 676	18	7	Narodowa Partia Robotnicza
2,97%	259 956	6	12	Narodowe Zjednoczenie Ludowe "Polskie Centrum"
2,01%	175 904	15	17	Komitet Zjednoczonych Stronnictw Narodowo-Żydowskich
1,39%	121 448	2	5	Komunistyczny Związek Proletariatu Miast i Wsi
1,32%	115 515	4	15	Chłopskie Stronnictwo Radykalne
1,00%	87 593	5	24, 26, 28, 29	Agrarna Ukraińska Chłopska Partia (Chliborobi)
0,93%	81 350	2		Związek Narodowy Żydowski
0,93%	81 152	0	4	Ogólny Żydowski Związek Robotniczy w Polsce - "Bund"
0,67%	59 104	2	13	Polskie Stronnictwo Ludowe "Lewica"
0,61%	53 666	1	20	Żydowski Demokratyczny Blok Ludowy
0,55%	48 451	0	22	Państwowe Zjednoczenie na Kresach
0,53%	46 317	0	6	Związek Rad Ludowych
0,43%	38 160	0	10	Unia Narodowo – Państwowa
0,34%	29 653	0	14	Centrum Mieszczańskie
0,16%	13 889	0	11	Żydowski Robotniczy Komitet Wyborczy
0,13%	11 871	0	18	Komitet Wyborczy Inwalidów i Zdemobilizowanych Wojskowych
1,05%	91 842	0		pozostałe ugrupowania
100%	8 762 698	444		RAZEM

Sejm I kadencji podzielił się na 17 klubów. Chrześcijański Związek Jedności Narodowej od razu stworzył trzy zespoły poselskie: Związek Ludowo-Narodowy (endecja), Klub Chrześcijańsko-Narodowy oraz Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy (zwane: chrześcijańska demokracja lub chadecja).

Poniżej przedstawiam podział Sejmu I kadencji (1922-1927) na poszczególne kluby poselskie:

Lp.	Liczba mandatów	Nazwa Klubu
1.	98	Związek Ludowo-Narodowy (endecja)
2.	70	Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast"
3.	49	Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie"
4.	44	Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy (chadecja)
5.	41	Polska Partia Socjalistyczna
6.	34	Koło Żydowskie
7.	27	Klub Chrześcijańsko-Narodowy
8.	20	Klub Ukraiński
9.	18	Narodowa Partia Robotnicza
10.	17	Klub Zjednoczenia Niemieckiego
11.	11	Klub Białoruski
12.	5	Ukraiński Wiejski Klub Sejmowy (Chliborobi)
13.	4	Chłopskie Stronnictwo Radykalne
14.	2	Polskie Stronnictwo Ludowe "Lewica"
15.	2	Związek Proletariatu Miast i Wsi (komuniści)
16.	1	Żydowskie Stronnictwo Ludowe
17.	1	Rosyjskie Zjednoczenie Narodowe
RAZEM	444