Bitwa pod Czaśnikami 26 stycznia 1564 r.

 Podczas wojen inflanckich Inflanty zostały zajęte przez rosyjską armię cara Iwana IV Groźnego. Po klęsce w bitwie pod Ērģeme 2 sierpnia 1560 r. osłabiony słabiony inflancki zakon krzyżacki został rozwiązany, a Księstwo Zadźwińskie (Księstwo Inflanckie) oraz Księstwo Kurlandii i Semigalii przekazano Wielkiemu Księstwu Litewskiemu zgodnie z paktem wileńskim z 28 listopada 1561 r. Następnie Rosja rozpoczęła kampanię przeciwko Litwie, zdobywając Połock w lutym 1563 r. i grożąc dalszą inwazją na stolicę Wilno. Litwini próbowali wynegocjować rozejm, ale rozmowy zakończyły się niepowodzeniem w listopadzie 1563 r. 

Polska kawaleria w XVI wieku

Dwie duże armie rosyjskie z Połocka i Smoleńska, dowodzone przez księcia Piotra Iwanowicza Szujskiego i księcia Piotra Semenowicza Serebryany-Oboleńskiego, miały się spotkać pod Orszą i wspólnie pomaszerować na Wilno. Armia była dobrze przygotowana do długiej kampanii. Wielkie Łuki dostarczyły zapasy wystarczające na zaopatrzenie armii na pół roku. Książę Szujski przeprawił się 23 stycznia 1564 r. nie spodziewając się, że spotka na swojej drodze dużych sił wroga. Jednak popełnił poważny błąd, pozwalając swoim żołnierzom maszerować bez ustalonego szyku, czyli w bezładzie, a ich zbroja i broń były przewożone na wozach. Mikołaj Rudy Radziwiłł, hetman litewski, który wówczas przebywał w Łukomlu, szybko organizował kawalerię, nie czekając na piechotę ani artylerię. W jej szeregach byli hetman polny Grzegorz Chodkiewicz i wielu przyszłych dowódców wojskowych: jego 16-letni syn i przyszły hetman Krzysztof Mikołaj „Piorun” Radziwiłł, przyszły hetman polny Roman Sanguszko, przyszły hetman inflandzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz i inni. 

26 stycznia 1564 na polach Iwańska pod Czaśnikami doszło do starcia zbrojnego, które przeszło do historii jako bitwa pod Czaśnikami lub bitwa nad Ułą.  

Szczegóły opisu bitwy różnią się w zależności od źródła. Istnieje co najmniej 15 współczesnych źródeł, w tym trzy oficjalne raporty napisane w ciągu kilku dni po bitwie i cztery dzieła literackie wychwalające zwycięzców, ale wszystkie zawierają różne i często sprzeczne szczegóły i liczby. Mikołaj Rudy Radziwiłł zaatakował armię księcia Szujskiego podczas marszu z Połocka do Drucka. Można wyróżnić dwie główne wersje bitwy. Pierwsza wersja podahe, że Rosjanie albo niedbale maszerowali w luźnej kolejności, albo przygotowywali się do nocnego odpoczynku i byli nieuzbrojeni w momencie ataku. Mały oddział litewski zaangażował najlepsze jednostki, a główne siły zaatakowały nieprzygotowane wojska rosyjskie. Druga wersja litewska twierdzi, że Szujski ustawił swoją armię do atak na otwartym polu i był gotowy zaatakować Litwinów, gdy tylko wyjdą z lasu. Jednak być może zbyt pewny siebie, opóźnił początkowy atak i dał Litwinom wystarczająco dużo czasu na ustawienie swoich żołnierzy w dogodnych pozycjach. 

Wszystkie źródła zgadzają się, że Litwini osiągnęli całkowite zwycięstwo, a rosyjski dowódca książę Piotr Szujski zginął w walce. Istnieje kilka wersji śmierci Szujskiego. Najpopularniejsza wersja podaje, że został ranny i wycofał się z pola bitwy, a później został zabity przez miejscowego chłopa. Inna wersja głosi, że znaleziono go w studni z dziurą po kuli w głowie. Mikołaj Rudy Radziwiłł twierdził, że to jego człowiek Kaspar Szwejkowski zabił Szujskiego. Jego ciało zostało przetransportowane do Wilna i pochowane z pełnymi honorami w Cerkwi. Wielu innych bojarów zostało zabitych lub wziętych do niewoli. Dokładna liczba ofiar rosyjskich poniesionych w tej bitwie wynosi od 150 do 700 mężczyzn zgodnie z przekazami rosyjskich kronik. Pierwsza liczba uważana jest jako zaniżona. Litwini twierdzili, że pokonali 9 000, a nawet 20 000, co jest uważane za mocno zawyżone liczby. Jeden duży rosyjski wóz zaginął, według świadka, zdobyto tyle łupów, że żołnierze rozdawali chleb za darmo, a zbroję sprzedawano za jedną węgierską złotą monetę. 

Rosyjska kampania w Inflantach

Dowiedziawszy się o porażce Szujskiego i utracie tak bardzo potrzebnego zaciągu, armia księcia Serebryany-Obolenskiego wycofała się na terytorium Rosji, powodując po drodze znaczne szkody wrogowi poprzez zniszczenie i splądrowanie dużego terytorium litewskiego, pokonując litewskie oddziały i biorąc licznych więźniów. Został zaatakowany przez Filona Kmitę Czarnobylskiego i Jerzego Ościka (Ościkowicza) pod Orszą, a wierząc, że zostali zaatakowani przez główne siły litewskie, szybko wycofał się. Te dwa zwycięstwa powstrzymały rosyjską inwazję i przywróciły równowagę sił w wojnie w Inflantach. Litwini splądrowali rozległe tereny wokół Siebieża, ale spodziewając się, że Tatarzy pomogą im w prowadzeniu wojny w carstwie rosyjskim, nie mieli wystarczających sił, aby odzyskać Połock podczas trzytygodniowego oblężenia. 

Chociaż bitwa spowolniła jedną z rosyjskich ofensyw w styczniu, nie zmieniła toku toczącej się wojny granicznej, co nie sprzyjało Litwie. Po bitwie nastąpiły walki, a Litwa nie mogła odzyskać znaczących utraconych terytoriów. W tym samym miesiącu, podobnie jak w lutym, inne rosyjskie armie przeprowadziły liczne i skuteczne ataki na swoich wrogów. W styczniu wojewodowie z Newelu i Połocka przeprowadzili ofensywę przeciwko Litwie, zaś w styczniu i lutym wojska rosyjskie zaatakowały Dubrownę, Orszę, Druczewsk, Borysów, Kopos, Szkłów, Teterin, Mohylew, Radoml, Mścisław i Chaczersk, docierając nawet do granica Wilna i rzeki Berezyny.  

Litwini wykorzystali swoje zwycięstwo pod Czaśnikami, aby storpedować negocjacje w sprawie unii lubelskiej, które zostały zainicjowane w nadziei na uzyskanie polskiego wsparcia wojskowego w wojnie z Rosją. Niektórzy historycy uważają, że porażki w wojnie w Inflantach mogły przyczynić się do pogorszenia stanu psychicznego cara Iwana IV Groźnego, prowadząc do powstania Opriczniny w 1565 r. 

 

Ślub Edwarda III z Filippą z Hainaut

 Kontrakt małżeński między Edwardem księciem Akwitanii a Filippą z Hainaut został wydany w imieniu przyszłego Edwarda III i opatrzony jest jego pieczęcią. Miał on wówczas zaledwie 13 lat i nikt nie miał ani nie ma wątpliwości, że głównym pomysłodawcą tego mariażu była jego matka Izabela, królowa Anglii, będąca w sojuszu z Rogerem Mortimerem i innymi potężnymi przeciwnikami króla Edwarda II, którzy dołączyli do jej dworu na uchodźstwie na kontynencie.

 

Królowa Izabela była jedyną żyjącą córką Filipa IV Pięknego, króla Francji i siostrą trzech francuskich królów, Ludwika X Kłótliwego, Filipa V Wysokiego i Karola IV Pięknego. To dzięki niej jej syn Edward III miał starać się o tron Francji rozpoczynając tym samym wojnę stuletnią. 

Izabela wyszła za mąż za Edwarda II 25 stycznia 1308 r. w Boulogne-sur-Mer w niezwykłej obecności pięciu królów i trzech królowych. Oprócz oczywiście Edwarda II, siedem innych koronowanych gości na ślubie to król Filipa IV Piękny, jego najstarszy syn Ludwik I Kłótliwy król Nawarry, jego siostra Małgorzata francuska świeżo owdowiała żona Edwarda I króla Anglii, jego macocha Maria brabandzka, biedna królowa Francji przez małżeństwo z Filipem III Śmiałym, król Albrecht I Habsburg i jego żona Elżbieta tyrolska i wreszcie król Karol II andegaweński z Neapolu. Nie było to udane małżeństwo, i dobrze też się nie zaczęło. Jeszcze zanim para przybyła do Anglii na koronację 25 lutego 1308 r., Edward wysłał prezenty ślubne od Filipa IV Pięknego swojemu faworytowi, Piersowi Gaveston. Mówiono, że Edward odwiedzał łoże Gavestona częściej niż Izabeli.  

Młoda królowa poskarżyła się ojcu, że Gaveston uzurpuje sobie jej miejsce i że jej fundusze są niewystarczające. Niechęć Izabeli do Gavestona była dobrze znana i mówiono, że aby go wyeliminować, miała kontaktować się ze swoim ojcem, papieżem i kardynałami oraz angielskimi earlami. 

Edwardowi II udało się jednak spłodzić kilkoro dzieci z Izabelą, z których najstarszym był przyszły Edward III. Po urodzeniu syna w Windsorze 12 listopada 1312 r. pozycja Isabeli na dworze uległa znacznej poprawie, stała się teraz matką następcy tronu. Wydarzenia burzliwego panowania Edwarda II są dobrze znane, takie jak zabójstwo Piersa Gavestona, katastrofalna klęska w bitwie ze Szkotami pod Bannockburn, wojna domowa z jego baronami oraz pojawienie się nowego faworyta, Hugona Despensera młodszego, który wraz ze swoim ojcem, wkrótce sprawował despotyczną władzą i zagroził pozycji Izabeli. Tymczasem brat Izabeli, Karol IV Piękny, król Francji, zagrażał posiadłościom angielskim w Akwitanii. 

 

Edward II wysłał Izabelę do Francji w 1325 r., aby zawrzeć pokój ze swoim szwagrem Karolem IV Pięknym. Osiągnęła to, kosztem męża. Zgodnie z obyczajem feudalnym konieczne było również, aby Edward II złożył hołd bratu Izabeli ze swoich posiadłości angielskich we Francji. Karol IV Piękny zgodził się, być może w zmowie ze swoją siostrą, że Edward II nie musi tego robić osobiście, ale może zamiast tego wysłać swojego syna i następcę, księcia Edwarda. W tym celu książę Edward został księciem Akwitanii i hrabią Ponthieu i opuścił Anglię 12 września 1325 r. Ale po złożeniu wymaganego hołdu pozostał z matką w Paryżu. Edward II rozkazał im wrócić do domu, ale bez powodzenia. Udając, że Edward wydalił ją z Anglii, Karol IV Piękny wspierał Izabelę w nadziei na odzyskanie Akwitanii. Spędziła ona teraz więcej czasu z Anglikami wygnanymi jako zdrajcy niż z doradcami, których dał jej Edward. Wśród wygnańców był marchijski lord Roger (V) Mortimer. Od marca 1326 r. wiadomo było w Anglii, że on i Izabela byli kochankami. 

Izabela "Wilczyca z Francji" witana w Paryżu przez swojego brata Karola IV Pięknego, króla Francji

Izabela i książę Edward wyjechali następnie z Francji do hrabstwa Hainaut. Było to hrabstwo w Rzeszy, które obejmuje obecnie belgijską prowincję Hainaut i część wschodniej Francji ze stolicą w Mons i drugim miastem w Valenciennes. To tutaj, w Mons, Izabela podjęła decydujący ruch i przyłożyła rękę księcia Edwarda do ręki córki hrabiego Hainaut. W ten sposób utworzyli tak naprawdę wojskowy sojusz gotowy do inwazji na Anglię.

Królowa Izabela i Roger (V) Mortimer

  

Królowa Izabela podjęła ważną decyzję. Nie wystarczyło już usunąć królewskiego faworyta Despensera. Musiała także usunąć swojego męża, króla Edwarda II. Zrobiła coś niespotykanego w historii Anglii - postanowiła obalić namaszczonego króla. Nie mogła tego zrobić sama. Potrzebowała armii. A jak ją dostała, stała się niezależną graczką na scenie europejskiej i zaaranżowała małżeństwo syna z Filippą, córką hrabiego Hainaut, która do tej gry wniosła żołnierzy i statki jako posag. 

Niecały miesiąc po zaprzysiężeniu i zapieczętowaniu tego układu Izabela, świeżo zaręczony książę Edward, stryj Filippy, Jan z Hainaut, wraz z grupą żołnierzy wypłynął 23 września do Anglii, przybył do Orwell w Suffolk następnego dnia. Spotkali się z niewielkim oporem, tych, których wysłał król, by ich powstrzymać. 15 października wydała proklamację potępiającą Despenserów, a Londyn powstał tego samego dnia. Edward II i Despenser uciekli do Walii. Jej syn, książę Edward, został ogłoszony Strażnikiem Królestwa 26 października. 16 listopada król Edward i Hugh Despenser młodszy zostali schwytani w Glamorgan. Despenser został brutalnie stracony w Hereford 25 listopada. Parlament został wezwany do Londynu na 7 stycznia 1327 roku, a Edward II, poinformowany o ich decyzji, że nie powinien już panować, i abdykował. Edward III został ogłoszony królem 13 stycznia, a 1 lutego koronowany, podczas gdy jego ojciec jeszcze żył. Obalony król został zamordowany na zamku Berkeley 21 września 1327 r. 

Powrót królowej Izabeli i księcia Edwarda do Anglii

 

UMOWA MAŁŻEŃSKA MIĘDZY EDWARDEM III I FILIPPĄ HAINAUT, na mocy, której książę Edward, przyszły Edward III, jako książę Akwitanii i najstarszy syn króla Anglii Edwarda II i Izabeli francuskiej, zobowiązuje się do poślubienia Filippy, córki Wilhelma hrabiego Hainaut, Holandii, Zelandii i Joanny z Valois, w ciągu dwóch lat od sporządzenia umowy. Książę Edward obiecuje, że przydzieli jej zamki; że uzyska papieską dyspensę na małżeństwo; że nie zaangażuje się w inne małżeństwa, chyba że Filippa umrze w tym czasie; i że zapłaci hrabiemu Wilhelmowi 10 000 funtów, jeśli warunki umowy zostaną naruszone, i umożliwi mu ograniczenie towarów angielskich drogą morską lub lądową w celu odzyskania kwoty obiecanej kwoty. 

Dzięki tej umowie małżeńskiej królowa Izabela Wilczyca z Francji zabezpieczyła posag, który umożliwił jej rozpoczęcie inwazji na Anglię i zastąpienie jej męża Edwarda II ich synem Edwardem III. Sojusz małżeński z Hainaut był istotnym elementem strategii królowej Izabeli polegającej na usunięciu jej męża, Edwarda II i umieszczenia syna, przyszłego Edwarda III, na tronie. 

Wiązało się to z pomocą wojskową stryja Filippy, Jana z Hainaut, barona Beaumont i aktywną współpracą hrabiego. 27 sierpnia 1326 r. została zawarta umowa małżeńska, z surowymi warunkami na wypadek jej nieprzestrzegania i uzależniona od papieskiej dyspensy. W Mons w Hainaut, pomimo sprzeciwu Edwarda II i jego rady, królowa Izabela przysięgła, w imieniu swojego syna, że małżeństwo nastąpi w ciągu dwóch lat. Filippa i Edward byli kuzynami trzeciego stopnia, dlatego też do zawarcia małżeństwa wymagana była papieska dyspensa. Negocjacje odnośnie stosownej zgody papieża trwały od marca 1327 r. i została ona udzielona 30 sierpnia 1327 r. 

Koronacja Edwarda III

Działania Izabeli, możliwe dzięki otrzymaniu posagu przyszłej synowej, miały na celu zainicjowanie niezwykłego ciągu wydarzeń i ustanowienie niezwykłego precedensu. W 1327 r. Edward III został koronowany na króla Anglii w miejsce swojego ojca, Edward II, który wciąż jeszcze żył (!). Było to bezprecedensowe wydarzenie w Anglii od czasu podboju normandzkiego w 1066 roku. Obalenie króla i zastąpienie go synem zakłócało porządek rzeczy, groziło świętości władzy króla i brakowało w tym wyraźnej legalności i ustalonej procedury na tego rodzaju sytuacje. Było to wydarzenie obarczone konsekwencją, że władca nie rządził na podstawie prawa, ale za zgodą rządzonych, który mógł chcieć obalenia Edwarda II, ponieważ był bezużytecznym królem (rex inutilis), jednym politycznie nieudolnym i osobiście niekompetentnym, a co za tym idzie to sukces polityczny, a nie proces prawny, uzasadniał detronizację Edwarda II. Niemniej jednak osoby stojące za detronizacją z 1327 r. uznali za celowe powołać się na autorytet sankcjonujący obalenie jednego króla i sukcesję drugiego. Do formuły, że Edward II „usunął się z rządu”, zwycięzcy dodali, że „został zdetronizowany jednomyślnie przez panów oraz „całe duchowieństwo i lud”. W podobnym duchu wypowiedziała się królowa Izabela twierdząc, że Edward II przyznał koronę swojemu synowi „na podstawie powszechnej rady i zgody prałatów”, parów i „całej wspólnoty królestwa”. 

W tych oto warunkach 24 stycznia 1328 roku w Yorku zawarto małżeństwo między królem Edwardem III a hrabianką Filippą z Hainaut. 

Królowa Filippa z Hainaut

Filippa poślubiła Edwarda jedenaście miesięcy po jego wstąpieniu na tron angielski. De facto władcami królestwa byli jego matka, królowa-wdowa Izabela i jej chciwy kochanek Roger Mortimer, pierwszy hrabia walijskiej Marchii, którzy wspólnie rządzili jako regenci. Niedługo po ślubie para zamieszkała w Woodstock Palace w Oxfordshire. W przeciwieństwie do wielu swoich poprzedników, Filippa nie zraziła do siebie Anglików, zatrzymując swój zagraniczny orszak po ślubie lub sprowadzając dużą liczbę obcokrajowców na angielski dwór. Ponieważ Izabela nie chciała zrzec się swojego statusu, koronacja Filippy została przełożona o dwa lata. W końcu została koronowana na królową 4 marca 1330 r. w opactwie Westminster, kiedy była w szóstym miesiącu ciąży, a następnie w czerwcu urodziła swojego pierwszego syna, Edwarda zwanego Czarnym Księciem. 

Koronacja Filippy