Filip VI de Valois zostaje królem Francji

 

Od 25 grudnia 1327 r. Karol IV Piękny król Francji i Nawarry był chory i przykuty do łóżka.  Według relacji kronikarza Jana Lebela umierający król chciał, aby jego brat stryjeczny  Filip hrabia Valois, Maine i Andegawenii przejął regencję podczas małoletności nowego króla. Jednak jest on jedynym, który donosi o tym fakcie więc wiarygodność tego przekazu jest niska. Królowa Joanna d'Évreux była w tym czasie w brzemienna i liczono na to, że urodzi syna (zapewne liczono na syna-pogrobowca tak jak to miało miejsce w 1316 r.). Natomiast w sytuacji, gdyby urodziła córkę, Filip de Valois miał stać się nowym królem Francji. Prawdopodobnie wola króla nie została od razu wypełniona, ponieważ kwestia następstwa tronu została rozwiązana dopiero po jego śmierci. Istnieje jednak akt wysłany do Kancelarii Paryskiej i datowany na styczeń 1328, a więc przed śmiercią Karola IV Pięknego, w której Filip de Valois nazywany jest regentem Francji. Sugerowałoby to, że brat stryjeczny króla sprawował już urząd regenta podczas choroby króla. Karol IV Piękny zmarł 1 lutego 1328 r., a jego ciało złożono w opactwie Maubuisson. 1 kwietnia 1328 r. królowa-wdowa Joanna urodziła córkę, Blankę. Wobec braku potomka płci męskiej głównej linii dynastii Kapetyngów powstało pytanie, kto zostanie nowym królem.

 

Karol IV Piękny król Francji i Nawarry i jego druga żona Maria luksemburska

 

 Do tej pory wszyscy królowie mieli synów, którzy zastępowali swoich ojców. Dopiero w 1316 r. nastąpił precedens o którym była już mowa kilka postów wcześniej, kiedy to po śmierci Jana I Pogrobowca na tron wstąpił jego stryj Filip V Wysoki, z pominięciem praw siostry zmarłego króla, Joanny Małej z Nawarry. Dzięki  temu Filip V Wysoki w 1316 r., a następnie Karol IV Piękny w 1322 r. wstępowali na tron. 

 

 Joanna II Mała z Nawarry, córka Ludwika X Kłótliwego

 

Po śmierci Karola IV Pięknego w 1328 r. pojawiło kilku pretendentów do tronu Francji: regent Filip de Valois, na podstawie prawa najbliższego męskiego krewnego, był najbliższym bratem stryjecznym Karola  IV Pięknego; kolejnym pretendentem był Filip d'Évreux, który również był najbliższym bratem stryjecznym Karola IV Pięknego oraz mężem Joanny Małej, kwestionowanej córki Ludwika X Kłótliwego, i powoływał się na jej prawa do królestwa Nawarry, hrabstw Szampanii i Brie. Kolejnym liczącym się pretendentem był Edward III król Anglii, który jako syn Izabeli francuskiej, córki Filipa IV Pięknego mógł wysunąć swoje roszczenia, wszak był siostrzeńcem zmarłego Karola IV Pięknego. Córki Filipa V Wysokiego i Karola IV Pięknego powstrzymały się od zgłoszenia roszczeń do tronu, ale warto o nich wspomnieć.

Księżna Joanna burgundzka, córka Joanny II burgundzkiej i Filipa V Wysokiego, nie zgłosiła swoich roszczeń do korony w imieniu pięcioletniego syna Filipa burgundzkiego, i wsparła prawa Filipa de Valois. W 1330 r. wzrosła pozycja Małgorzaty burgundzkiej, młodszej siostra poprzedniej, która właśnie urodziła syna Ludwika II hrabiego Flandrii. Jednak nie zgłosiła roszczenia w imieniu swojego nowo narodzonego syna. Pozostałe córki Filipa V Wysokiego, Izabela i Blanka nie miały potomków, podobnie, jak córki Karola IV Pięknego, Maria i Blanka.

 

 Sukcesja tronu francuskiego w XIV wieku

 

Wszyscy pretendenci, którzy opierali swoje roszczenie do tronu na pochodzeniu z rodu Kapetyngów po kądzieli, zostali wykluczeni z ubiegania się o tron. Argumentowano to faktem, że kobieta, która nie ma prawa wstąpić na tron, nie może również przekazać tego prawa swoim potomkom. Oparto się tutaj na niedawno stworzonym precedensie z roku 1316 r., dzięki któremu parowie Francji i możni królestwa ustalili, że tron powinien przejść w ręce bocznej męskiej linii rodu Kapetyngów.

Jednak ta ustalona zasada sukcesji została zakwestionowana przez króla Anglii i stała się jedną z głównych przyczyn wybuchu wojny stuletniej. Dodatkowo podważała ona zasadność praw i roszczeń Joanny II z Nawarry. W przypadku obowiązywania zasady bezpośredniego przekazywania korony z córki króla na jej syna, Filip burgundzki, wnuk Filipa V Wysokiego, miał pierwszeństwo przed Edwardem III w kolejce do tronu w chwili śmierci Karola IV Pięknego.

Wprowadzenie zasady dziedziczenia tronu po kądzieli byłoby również źródłem konfliktu, w sytuacji, gdy syn młodszej córki króla przejąłby tron, a jej najstarsza siostra po tej dacie urodziłaby syna, któremu nowo powołany król powinien zwrócić koronę pomimo swojej wcześniejszej koronacji. Taki delikt mógł powstać w 1332 r. wraz z narodzinami Karola II Złego króla Nawarry i hrabiego d'Évreux, któremu w takiej sytuacji koronę powinien zwrócić Filip VI de Valois.

W tej sytuacji Rada Parów Francji i jej prawnicy oraz możnowładcy musieli zbadać, kto może objąć tron po zmarłym Karolu IV Pięknym. Czy prawo do tronu Kapetyngów można przekazać kobiecie lub osobie, która rości sobie prawo do tronu dzięki pochodzeniu od Kapetyngów poprzez matkę? Czy może tron należy się któremuś z braci stryjecznych zmarłego króla?

Królowa Izabela francuska miała wówczas obrzydliwą reputację. Nazywano ją  „Wilczycą z Francji”, która wraz z angielskimi baronami wystąpiła przeciwko swojemu mężowi, królowi Edwardowi II, którego pokonano, schwytano, pozbawiono tronu i zamordowano. Po śmierci męża nie ukrywała się ze swoim kochankiem-królobójcą, Rogerem Mortimerem. Wydarzenia te były dobrze znane we Francji. Poza tym jej syn Edward III był z francuskiego punktu widzenia cudzoziemcem, a ponadto Plantagenetem, który w tym czasie liczył 16 lat i znajdował się pod opieką matki. Parowie nie chcieli, aby obcy władca przejął tron.

Królowa Anglii udowadniała, że jej syn Edward III, jako wnuk Filipa IV Pięknego i, siostrzeniec królów Ludwika X Kłótliwego, Filipa V Wysokiego i Karola IV Pięknego, ma pierwszeństwo do objęcia tronu francuskiego przed Filipem de Valois, Filipem d'Évreux i Joanną II Małą. 

 

Koronacja Edwarda III na króla Anglii  

 

Przy czym "Wilczyca z Francji" pominęła jeden szalenie istotny szczegół. Skoro jako kobieta, mogła przekazać swoje prawo do korony synowi, mimo tego że nie mogła sama na nim zasiąść, to w tej sytuacji również córki Ludwika X Kłótliwego, Filipa V Wysokiego i Karola IV Pięknego mogły przekazać to prawo swoim synom. W związku z powyższym pierwszeństwo miała Joanna burgundzka, najstarsza córka Filipa V Wysokiego, i jej syn Filip burgundzki. A co istotne i za razem wręcz groteskowe, gdyby na tej podstawie Filip burgundzki zasiadł na tronie, to już parę lat później w 1332 r. musiałby zmierzyć się z jakże słusznymi roszczeniami do tronu nowo narodzonego Karola II Złego d'Évreux, który był wnukiem najstarszego syna Filipa IV Pięknego Ludwika X Kłótliwego.

Po prostu Izabela celowo zapomniała, że jej bracia nie umarli bez potomstwa, ale tylko bez męskich dziedziców. Tak więc, jeśli uznano by prawo po kądzieli do dziedziczenia tronu, to nie Izabela królowa Anglii była prawowitą dziedziczką zmarłego króla, ale najstarsza córka Karola IV Pięknego jako bezpośredni potomek władcy.

Jednak nikt z parów Francji nie brał pod uwagę praw jednej z córek trzech ostatnich królów z rodu Kapetyngów. Uznanie prawa kobiet do dziedziczenia tronu byłoby de facto uznaniem, że wstąpienie na tron Filipa V Wysokiego i Karola IV Pięknego były niczym innym jak uzurpacją ze szkodą dla Joanny Małej, córki Ludwika X Kłótliwego i jak już wyżej wskazano i jej syna Karola II Złego d'Évreux.

Parowie Francji nie chcieli ryzykować oddania tronu bękartowi. Zamiast proponować jedną z córek Filipa Wysokiego lub Karola Pięknego, aby uniknąć niekończących się sporów prawnych, zdecydowano, że kobiety są wykluczone z sukcesji tronu francuskiego.

Dzięki takiej interpretacji zasad dziedziczenia Filip de Valois, pierwszy brat stryjeczny Karola IV Pięknego, został królem Francji na podstawie zasady męskiej primogenitury pod imieniem Filipa VI. Przywrócił Nawarrę, do której nie mógł sobie rościć praw, prawowitej spadkobierczyni Joannie II Małej, która poślubiła w 1318 r. brata stryjecznego swojego ojca Filipa hrabiego d'Évreux, Longueville, Angoulême i Mortain oraz teraz już króla Nawarry pod imieniem Filipa III.

 

 Koronacja Filipa VI de Valois na króla Francji

 Filip III d'Évreux składa hołd Filipowi VI de Valois

Edward III składa hołd Filipowi VI de Valois

Spotkanie Edwarda III z Filipem VI de Valois

„Oto ten jedyny król Polski, który spoczywa na ziemi litewskiej”

 

Po śmierci króla Jana Olbrachta, jego młodszy brat Aleksander Jagiellończyk  został 3 października 1501 wybrany na jego następcę przez sejm walny obradujący w Piotrkowie. Zawiadomiony przez delegację Sejmu z arcybiskupem lwowskim Andrzejem Boryszewskim na czele, pilnie wyjechał z Litwy do Krakowa po koronę polską, licząc na polskie wsparcie w wojnie z Moskwą.

Panowie polscy wykorzystując trudne położenie nowego króla podyktowali mu trudne warunki elekcji. Wystawiono 25 października 1501 r. przywilej mielnicki. Zgodnie z jego postanowieniami Senat stawał się najwyższym organem sądowniczym, ustawodawczym i administracyjnym, a król stawał się jedynie jego przewodniczącym. Izba poselska została określona jako „tłum ludzi niedobrych a zmiennych” i prawo do podejmowania decyzji miało przejść do starszych i możnych (senatorów). Przywilej nigdy nie wszedł w życie, gdyż po koronacji król go nie zatwierdził. Drugim aktem ustrojowym, przygotowanym przez możnowładców polskich była tzw. unia mielnicka, która stanowiła o zrzeczeniu się przez króla swych praw dziedzicznych do Litwy i zacieśnieniu unii polsko-litewskiej. Aleksander zręcznie obalił ten akt, zastrzegając, że unia wejdzie w życie po zatwierdzeniu jej przez panów litewskich. Nie mogli tego uczynić, bo na Litwie nie istniała instytucja sejmików ziemskich, a sejm litewski jej nie zatwierdził.

12 grudnia 1501 w katedrze na Wawelu Aleksander Jagiellończyk został koronowany na króla Polski przez swojego brata arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Helena moskiewska, żona króla nie została koronowana na królową Polski, czemu sprzeciwiali się biskupi katoliccy, gdyż wyznawała wiarę prawosławną. 

 

 Koronacja króla Polski, miniatura w Pontyfikale Erazma Ciołka

  Intronizacja króla Polski (Te Deum laudamus), miniatura w Pontyfikale Erazma Ciołka

 

Następnie, po blisko pięciomiesięcznym pobycie w Polsce, Aleksander udał się z powrotem na Litwę, a władzę w Koronie powierzył bratu Fryderykowi Jagiellończykowi i Senatowi. Wielkie księstwo w dalszym ciągu był w stanie wojny z Moskwą. Jednak rządy magnaterii okazały się nieudolne. Nie potrafiono zorganizować skutecznej obrony przed najazdami Tatarów, nie wysłano posiłków na wojnę litewsko-moskiewską a skarbiec królewski zaczynał się kurczyć, z powodu trudności w ściąganiu podatków. W kraju zaczęła szerzyć się anarchia i rozbójnictwo na drogach. Szlachta opierała się oligarchicznym zapędom magnaterii. Żądano zwołania sejmu.

28 marca 1503 podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę moskiewską. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją moskiewską, Utracono wówczas ziemię czernihowską, siewierską oraz część ziemi smoleńskiej.

W 1503 r. Aleksander powrócił do Polski i szybko uporządkował sytuację w kraju. Oparł się na szlachcie.  W 1504 r. król odwiedził  Toruń, gdzie odebrał przysięgę stanów pruskich. W Gdańsku, potwierdził jego przywileje i rozwiązał problemy handlowe.  Zwycięstwo szlachty potwierdził zebrany w kwietniu 1505 r. sejm radomski, który uchwalił konstytucję praw „Nihil novi”, uzupełnioną przez króla zapisem:

„Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto (łac. tym samym) za nieważne i żadne.”,

według której król nie mógł nic nowego w tych sprawach postanowić bez zgody izby poselskiej i senatu. Na tymże sejmie zatwierdzono również tzw. „Statut Łaskiego” spisany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego, stanowiący zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miejskich, obowiązujących w Królestwie.

 Aleksander Jagiellończyk w Senacie

 

Dzięki temu udało się zdusić w zarodku próby powstania rządów oligarchii magnackiej. Ustawy, zabraniały łączenia wysokich urzędów w jednym ręku i ograniczały rozdawnictwo dóbr królewskich. Sejm ten ustalił też organizację i kompetencje najwyższych urzędów państwowych. Lekkomyślne dysponowanie zasobami skarbu doprowadziło do jego opustoszenia, co uniemożliwiało odpieranie najazdów tatarskich i wołoskich.

Wiele kłopotów sprawiały także królowi Prusy Zakonne, Mołdawia, a zwłaszcza Tatarzy krymscy, którzy kilkakrotnie najeżdżali Litwę. W 1506 r. doszli oni aż pod Lidę, gdzie 5 sierpnia 1506 pod Kleckiem zostali rozbici przez Litwinów.

 

W Gdańsku i Malborku prowadzono negocjacje z Prusami Zakonnymi w sprawie zasad złożenia hołdu lennego królowi polskiemu. Sytuację dodatkowo komplikował fakt, że od 1498 r. nowym wielkim mistrzem był Fryderyk saski z rodu Wettinów, młodszy brat Jerzego Brodatego księcia Saksonii, który był mężem Barbary Jagiellonki, siostry Aleksandra Jagiellończyka To powinowactwo ułatwiło kontakty z polskim dworem królewskim. Jednak mimo tego Fryderyk nie zamierzał złożyć hołdu lennego, a w 1501 r. cesarz Maksymilian I Habsburg zabronił mu takowy akt poczynić i ogłosił, że pokój toruński z 1466 r. jest nieważny. W negocjacjach polsko-zakonnych pośredniczyło poselstwo saskie. Wielki mistrz Fryderyk podnosił zarzut, że jako książę rzeszy nie może jednocześnie zobowiązany wobec cesarza, jak i Królestwa Polskiego. Mimo mediacji saskiej, kompromis z wielkim mistrzem wydawał się być niemożliwy. W tej sytuacji strona polska odwołała się ze skargą do papieża Juliusza II, który w wystawionej bulli wezwał Fryderyka saskiego do wypełnienia swoich zobowiązań wobec Korony. W odpowiedzi na to Wettin odwołał się do cesarza i Sejmu Rzeszy oraz do Kurii rzymskiej. Sprawa się przeciągała i nie zakończył się za życia króla.

 

 Aleksander Jagiellończyk jako król Saracenów, prawdopodobnie najdokładniejszy portret króla, autorstwa Jana Goraja, ok. 1504

 

 Władca na skutek wylewu został na początku 1505 r. sparaliżowany. Latem stan zdrowia monarchy uległ poprawie i mógł nawet wziąć udział w obradach sejmu litewskiego i w orku następnym był  w Koronie. Długa podróż pogorszyła stan zdrowia Jagiellona do tego stopnia, że pod koniec maja 1506 r., władca nie był w stanie się samodzielnie poruszać. Król czując zbliżający się kres swojego życia, na lipiec zwołał sejm litewski, na którym w Lidzie 24 lipca spisał testament a swoim dziedzicem w Wielkim Księstwie Litewskim wyznaczył młodszego brata Zygmunta zwanego później Starym. Aleksander Jagiellończyk zmarł 19 sierpnia 1506 r. bezpotomnie w wieku 45 lat w Wilnie, został pochowany w katedrze wileńskiej 11 października. Wielkim księciem litewskim, a następnie królem polskim obrany został wtedy jego, młodszy o 6 lat, brat Zygmunt I Stary. Szerzej o tym w kolejnym poście, który znajdziesz tutaj:

https://historix-tours.blogspot.com/2021/12/elekcja-zygmunta-i-starego-w-1506-r.html