W 580 r. zmarł władca gruzińskiego państwa Iberii, król Bakur III. Pozostawił po sobie małoletnich synów, a nadarzającą okazję postanowił wykorzystać władca Persji z dynastii Sasanidów, Hormizd IV, który zaatakował i anektował Królestwo Iberii, które przekształcił w prowincję Imperium Sasanidów rządzoną przez perskich marzbanów. Marzban to perski tytuł, będący odpowiednikiem europejskiego margrabiego. Tytuł pochodzi z połączenia słów marz (granica) oraz bān (strażnik). W późniejszym okresie władcy Persji zdegradowali administracyjnie prowincję Iberii i była zarządzana przez rdzennych książąt iberyjskich. W VIII wieku Arabowie najechali ziemie gruzińskie i założyli w 736 r. Emirat Tbilisi, w wyniku czego gruzińscy książęta musieli schronić się w mieście-twierdzy Uplisciche i regionie Kachetii.
W VIII wieku abchaskim możnym udało się zjednoczyć całą zachodnią Gruzję. Prawie całe terytorium Kolchidii, jednego z najstarszych państw gruzińskich, zostało ponownie zjednoczone w jedno państwo, z centrum wokół Kutaisi (starożytne Kita albo Kutatisiumi), a nie Trapezuntu w Chaldei, południowo-zachodniej część Wielkiej Kolchidii, która była w rękach Cesarstwa Bizantyńskiego. Eristavi Leon II, wasal Bizancjum, wykorzystując osłabienie Cesarstwa przez arabskie najazdy ogłosił się niezależnym królem Abchazów (zachodnia Gruzja), usunął państwowe i kościelne wpływy Bizantyjczyków i stworzył państwo gruzińskie z gruzińskim kościołem i ideologią. Od tego czasu Abchazją rządziła dynastia, którą umownie nazywa się Leonidami lub też Anczabadydami. Sam tytuł eristavi to połączenie gruzińskich słów eri czyli ludzie i tavi czyli głowa, co dosłownie oznacza głowa ludu. W starożytnej i wczesnośredniowiecznej Gruzji tytuł eristavi oznaczał publiczny urząd, swego rodzaju gubernatora lub też bliżej naszej polskiej terminologii wojewody. Jednak z czasem urząd eristavi przekształcił się w dziedziczny i stał się określeniem pana feudalnego, coś na wzór księcia.
Na początku IX wieku eristavi Kartlii, Aszot I Wielki Kuropalates z dynastii Bagratydów, zagrożony ciągłymi najazdami Arabów został zmuszony do przeniesienia się z Kartli do południowo-zachodniej Gruzji, zwanej Zemo Kartlii (Dolnej Kartlii lub Dolnej Iberii), i osiedlenia się tam. Dlatego też, można się spotkać w literaturze z określeniem Aszota I Wielkiego Kuropalatesa jako księcia Iberii. Wydaje się, że przeniesienie Aszota I Wielkiego Kuropalatesa na historyczne terytorium Diaochów nie była przypadkowa. To prawda, że region ten znajdował się pod wpływem Bizancjum, ale wraz z Abchazją to właśnie tutaj na nowo powstanie kolebka państwowości gruzińskiej i odrodzi się zjednoczone Królestwo Gruzji, która później obejmie inne kraje gruzińskie.
Przyjęło się, że ród Bagratydów pochodzi ze starożytnego gruzińskiego miasta Speri, które sąsiaduje z Tao i był częścią starożytnego Królestwa Diaochii (Taochii), a następnie Kolchetii. Nieco wcześniej w Klardżetii osiedlił się już luminarz Kościoła gruzińskiego – święty Grzegorz z Chandzta. W Klardżetii odradzało się życie monastyczne. Bagratydzi są uważani za potomków biblijnych proroczych królów Dawida i Salomona. W czasach Aszota I Wielkiego Kuropalatesa (być może nawet wcześniej) Gruzini znali tę teorię. Najwyraźniej nawet kościół ją podzielał.
Kiedy Aszot I Wielki Kuropalates i święty Grzegorz z Chandzta spotkali się, duchowny zwrócił się do władcy w ten sposób:
„Władco, którego zowią synem Dawida, następcą i pomazańcem Pana! Królowanie i twoje cnoty ustanowił Chrystus Bóg, przez którego powiem wam to: panowanie twoich dzieci i ich potomków, na tych ziemiach niech będą na wieki wieków, i aby były mocniejsze niż twarde skały i góry i były chwalebne na wieki wieków."
Poprzez słowa świętego Grzegorza z Chandzta, Kościół gruziński, czyli ideologia gruzińska, uznał Dawidianizm Bagratydów, czyli ich pokrewieństwo z Jezusem Chrystusem. To był wielki impuls do powstania swego rodzaju mitu dynastii Bagratydów, wielki impuls dla rodziny.
Region Kaukazu w 850 roku
W 888 r. iberyjski książę z dynastia Bagratydów Adarnase IV przywrócił zwierzchnictwo gruzińskie w imieniu królestwa iberyjskiego (Tao-Klardżeti), monarchii, która rozciągała się na historyczne ziemie Tao i Klardżeti. Królestwo Abchazji przeżywało kryzys sukcesji dynastycznej, podczas gdy podżegające do wojny i umacniające się Księstwo Kachetii we wschodniej Gruzji popadało w długotrwały konflikt z iberyjskim sąsiadem. W tym samym czasie gruzińska Cerkiew Prawosławna rozwijała się i docierała do najbardziej wysuniętych na wschód regionów. W 950 r. królowa regentka Królestwa Hereti (Albanii kaukaskiej) Dinar, córka Adarnase III, z dynastia Bagratydów z Tao-Klardżeti, doprowadziła do tego, że jej syn król Iszchanik (Abu Abdalmalik) wyrzekł się monofizytyzmu. Wkrótce król został uznany przez katolikosa-patriarchę Iberii Michała III doprowadzając w ten sposób do zjednoczenia całej gruzińskiej Cerkwii Prawosławnej, czyniąc unię polityczną nieuniknioną. W tym momencie hagiograf Jerzy Merchule przedstawił w 951 r. w swoim „Żywocie Grzegorza z Chandzta” bardziej przekonującą koncepcję i definicję Gruzji:
„Możemy uznać za Wielką Gruzję każde miejsce, w którym odprawiane są msze i modlitwy po gruzińsku ”
Jerzy Merchule przedstawił podstawową definicję narodu opartą na względach religijnych i językowych. Tendencja ta utrzymała się również w myślach mnicha sabaickiego Jana Zosimo, który przypisał boską, wyjątkową i świętą rolę językowi gruzińskiemu, który, jak wierzył, będzie językiem używanym w dniu Sądu Ostatecznego. Gruziński język liturgiczny działał jak narodowe spoiwo, kiedy jedność polityczna i kulturowa wydawała się jeszcze bardzo nieuchwytna. Ostatecznie, dzięki ogromnemu wsparciu ideologicznemu duchowieństwa, dynastia Bagratydów z Królestwa Iberii, oraz król Abchazji Jerzy II, dokonali zjednoczenia Gruzji. Jego polityka jednoczenia państw gruzińskich poprzez małżeństwa i intrygi między dynastyczne, włącznie z jego córką księżniczką Gurandukht wydaną za Gurgena II Magistrosa, tytularnego króla Iberii, zaowocowała narodzinami syna, imieniem Bagrat, pierwszego „w pełni gruzińskiego” króla.
Region Kaukazu w 900 roku
Od 922 r. w Zachodniej Gruzji (Abchazji) panował Jerzy II, potomek Leona Wielkiego. Kartlia, oprócz Tbilisi i Dolnej Kartli, znajdowała się wówczas pod zwierzchnictwem królów abchaskich. W Kartli królowie abchascy mianowali swoich spadkobierców namiestnikami (tak samo jak następcą tronu angielskiego był książę Walii). Królowie abchascy na wszelkie sposoby starali się przyłączyć Kachetię do Abchazji. Odnieśli też pewne sukcesy w walce z książętami Kachetii. Próbowali także zaanektować ziemie Hereti. Król Jerzy II był „pełen wszelkiej dobroci, siły i odwagi”, miłujący Boga, budowniczy kościołów, miłosierny dla ubogich, hojny, pokorny, pełen dobroci i cnót. Jego dziedzic książę Konstantyn, który został mianowany namiestnikiem Kartli, zbuntował się przeciwko ojcu i ogłosił się królem Kartli. Jerzy II pokonał i uwięził swojego zbuntowanego syna. Najpierw wypalono mu oczy, gdyż zgodnie z prawem niewidomy nie mogła zostać królem, a potem zakuto go w łańcuchy. Konstantyn nie wytrzymał tortur i zmarł. Król mógł sobie pozwolić na tego rodzaju występek, gdyż miał jeszcze czterech innych synów: Leona, Demetriusza (Dymitra), Teodozjusza (Tawdosa) i Bagrata. Oprócz synów, Jerzy II, miał córkę Gurandukhtę, która była żoną księcia Gurgena II Magistrosa, syna Bagrata II Prostego, władcy Dolnego Tao, noszącego tytuł króla Gruzinów. Leon najpierw został zarządcą Kartli, a po śmierci ojca objął tron abchaski. Leon III zmarł około 967 r., a jego następcą został jego brat Demetriusz III, który aktywnie walczył o hegemonię w Gruzji. Jednak opozycja możnowładców wysunęła przeciwko niemu jego brata Teodozjusza, którego popierała część możnych z Meschetii, Kartli i Kachetii. Demetriusz III pokonał zwolenników Teodozjusza. Następnie podstępnie schwytał brata i rozkazał wydłubać mu oczy, aby już nie starał się zdobyć tronu. Jak już wyżej była mowa niewidomi książęta nie mogli wstąpić na tron. Następnie opozycja próbowała uczynić królem kolejnego z braci, Bagrata ale bezskutecznie. Po tych wydarzeniach Bagrat, znany również jako "słomiany król", nie jest już wymieniany na kartach historii. W wewnętrzne walki wmieszało się Bizancjum, które ponownie próbowało podporządkować sobie Abchazję. W 975 r. zmarł bezpotomnie Demetriusz III. Ponieważ nie było innego następcy tronu, koronę przejął oślepiony Teodozjusz jako trzeci tego imienia władca Abchazji. Żył też w celibacie. W tej sytuacji w rodzinie królów abchaskich czterech władców a za razem czterech braci: Konstantyn, który nazywał się królem Kartli, Leon III, Demetriusz III, Teodozjusz III i Bagrat, zwany "królem słomianym" (jeśli weźmiemy go pod uwagę jako króla z jego pretensjami do królestwa, na podstawie jego tytułu), zmarli bez dziedzica. Abchaska rodzina królewska miała tylko dwóch przedstawicieli, Gurandukhtę i jej młodego syna Bagrata z rodu Bagratydów.
Dawid III Wielki Kuropalates, król Tao-Klardżetii
Teraz spójrzmy na królestwo Gruzinów, Tao-Klardżetii i Zemo Kartlię. Dawid III Wielki Kuropalates, potomek Aszota I Wielkiego, panował w w Królestwie Tao-Klardżetii od 961 r. i sam też nie miał syna. W Dolnej Tao, w północnej części Zemo Kartli, w Klardżetii, panował bliski krewny Dawida III Wielkiego Kuropalatesa - Bagrat II Prosty, który miał małego wnuka Bagrata, syna Gurgena II Magistrosa, spadkobiercę króla Gruzinów (po ojcu), który panował w Kartli jako syn Gurandukhty, spadkobierczyni królów abchaskich. Kilka innych linii rodu Bagratydów istniało w Tao-Klardżetii, ale najwłaściwszym byłoby ogłoszenie Bagrata, syna Gurgena II Magistrosa i Gurandukhty, następcą obu królestw. Dlatego też, Dawid III Wielki Kuropalates adoptował go i ogłosił następcą tronu Tao-Klardżetii.
Państwa gruzińskie nadal były rozdzierane konfliktami między lokalnymi władcami a rywalizującymi ze sobą zewnętrznymi podmiotami politycznymi. Zaraz po kolejnym ataku Księstwa Kachetii na iberyjską twierdzę Uplisciche, część możnowładztwa kierowana przez jednego z najpotężniejszych i najbardziej agresywnych gruzińskich panów feudalnych, eristavi Dadiani Jana I Maruszydze marzącego o zjednoczonej Gruzji ze scentralizowaną władzą, zwróciła się i wezwała bezdzietnego króla Tao-Klardżetii Dawida III Wielkiego Kuropalatesa do położenia kresu chaosowi. Ten przejął kontrolę nad wszystkimi terytoriami środkowej Gruzji i wewnętrzną częścią Kartli oraz uczynił następcą tronu swojego krewnego, księcia Bagrata, kładąc w ten sposób podwaliny pod proces zjednoczenia różnych ziem gruzińskich w jedno królestwo. W myśl planów Jana I Maruszydze, Dawid III Wielki Kuropalates wyznaczając Bagrata na swojego spadkobiercę, połączyłby duże królestwo Tao-Klardżetii z ziemiami drugiego, tworząc w ten sposób potężną, całkowicie gruzińską całość.
Królestwo Tao-Klardżetii w X wieku
Postawienie przez arystokrację gruzińską na Dawida III Wielkiego Kuropalatesa nie było zaskoczeniem, gdyż jego państwo było wówczas największą siłą na Kaukazie. Dawid III Wielki Kuropalates pochodził z nie-królewskiej gałęzi rodziny Bagratydów a do chwały doszedł dzięki swojej mężności i talentom wojskowym. Dawid III Wielki Kuropalates wsparł cesarza bizantyjskiego Bazylego II Bułgarobójcę w jego walce z buntownikiem Bardasem Sklerosem. Dawid III Wielki Kuropalates, obok innego Gruzina, hierostrategosa („wojownika-mnicha”) Tornike Eristawi poprowadził 12 000 gruzińskich jeźdźców wraz z żołnierzami bizantyjskimi i ormiańskimi w bitwie pod Pankalią, pokonując siły buntownika Bardasa Sklerosa. Bitwa została prawdopodobnie stoczona w dniu 24 maja 979 r. na równinie Pankalia pod Cezareą. Bazyli II Bułgarobójca nagrodził Dawida III Wielkiego Kuropalatesa, przyznając mu tylko „na [jego] życie”, jeśli nie miał spadkobierców, rozległe posiadłości w północno-wschodniej Anatolii, czyli ziem zamieszkanych głównie przez Ormian. W skład tego kompleksu posiadłości wchodziły takie miasta jak Theodosiopolis (Erzurum), Farsiane, Hark, Apahunik, Mardalistan czy też Khaldoyarich. Dzięki temu Królestwo Tao-Klardżetii kontrolowało ważne ośrodki handlowe i szlaki handlowe przecinające południowo-zachodni Kaukaz i wschodnią Anatolię. Z tej okazji król Tao-Klardżetii otrzymał od cesarza bizantyńskiego Bazylego II Bułgarobójcy tytuł Kuropalates, który był jednym z najwyższych bizantyjskich tytułów dworskich. Status społeczny i wielka sława, jaką zdobył ten człowiek, były dla gruzińskiego możnowładztwa doskonałym pretekstem do nakłonienia Dawida III Wielkiego Kuropalatesa do zainicjowania procesu zjednoczenia Gruzji. Przyjął propozycję możnych i w 975 r. Dawid III Wielki Kuropalates adoptował księcia Bagrata i najechał Kartlię. Dawid III Wielki Kuropalates zabrał młodego Bagrata, jego biologicznych rodziców Gurgena II Magistrosa i Gurandukhtę, do Uplisciche, wówczas obleganego przez siły Kachetii. Mieszkańcy tego regionu zdali sobie sprawę, że cała zachodnia i południowa Gruzja wydawała się teraz zjednoczona przeciwko nim. Dlatego też, musieli zaakceptować przedstawionego im przez Dawida III Wielkiego Kuropalatesa, Bagrata jako jego „dziedzica”.
Bagrat III, pierwszy król zjednoczonej Gruzji
Dawid III Wielki Kuropalates działał zdecydowanie i dążył, aby Bagrat odziedziczył również tron abchaski. Dzięki matce Gurandukht młody Bagrat był siostrzeńcem i spadkobiercą niewidomego i bezdzietnego króla Abchazji Teodozjusza III Ślepego. Ten zaakceptował siostrzeńca jako swojego następcę tronu. Nieco później, w 975 r., Dawid III Wielki Kuropalates zaprosił króla Armenii Smbata II Zdobywcę, aby towarzyszył mu, Bagratowi i Gurandukht, do Kutaisi, gdzie Bagrat został uroczyście namaszczony na króla Abchazji jako Bagrat II. Jednak już trzy lata później, w 978 r. Bagrat II zdetronizował swojego wuja Teodozjusza III Ślepego, którego wysłał do Tao na dwór Dawida III Wielkiego Kuropalatesa. Po tym wydarzeniu nie jest już wymieniany w źródłach.
Region Kaukazu w 1000 roku
Dawid III Wielki Kuropalates prowadził agresywną politykę i okazał się bardzo zdeterminowany w prowadzeniu ekspansji swojego królestwa. Przyciągnęło to różnych przeciwników, według niektórych nawet wewnętrznych. W końcu spiskowcy zatruli wino podane mu podczas komunii świętej w przeddzień Wielkiego Piątku 1000 lub 1001 r. Niezależnie od tego, kto jest odpowiedzialny za jego śmierć, czy był to cesarz Bazyli II Bułgarobójca, czy jacyś gruzińscy możnowładcy, jego wkład w proces jednoczenia Gruzji był ogromny. Książę Bagrat został oficjalnie królem Abchazji w 978 r., po obaleniu swojego wuja Teodozjusza III Ślepego. Kiedy jego ojciec, Gurgen II Magistros, zmarł w 1008 r., kontrolowane przez niego ziemie - Szawszeti, Klarjeti, Samcche i Dżawachetia zostały przyłączone do posiadłości Bagrata III. Prawa Bagrata III do tronu abchaskiego i iberyjskiego wydawały się niekwestionowane. Stając się pierwszym władcą w pełni zjednoczonej Gruzji, Bagrat III nosił oficjalnie tytuł „króla Abchazji i Iberów”. Dokładnie w 1008 r. narodziło się jedno królestwo ze scentralizowanym rządem, zwane Sakartwelo. Było tylko kwestią czasu, kiedy monarchie kachetyjska i heretycka również poddadzą się jego władzy (w latach 1008–1010 Bagrat podbił Kachelię i Heretię), a Emirat Tbilisi, przynajmniej w tym czasie, oparł się temu losowi.
Bagrat III, który wcześnie przyjął dalekowzroczną, ale bezwzględną politykę, kontynuował ekspansję swojego zjednoczonego królestwa i stłumił zbuntowane i separatystycznie nastawione możnowładztwo, w tym zrobił czystkę wśród swoich kuzynów, tak aby żaden rywal z rodu Bagratydów nie mógł nigdy zastąpić go na gruzińskim tronie. Mimo inicjatywy Dawida III Wielkiego Kuropalatesa część gruzińskiego możnowładztwa nie pogodziła się z myślą o zjednoczonej Gruzji i zaciekle walczyła o swoją autonomię, zwracając się przede wszystkim o pomoc i wsparcie do Cesarstwa Bizantyjskiego i Kalifatu Abbasydów. Co interesujące jego imię i nazwisko – Bagrat Bagratyta - ma znaczenie symboliczne - imię i za razem nazwisko dynastii. Bagrat Bagratyta zapoczątkował zjednoczenie Gruzji, spadkobierca tronów starożytnego Królestwa Diaochii (Taochii) i starożytnego Królestwa Kolchidii (Abchazji) - dla ścisłości, raczej spadkobierca północnej części Kolchidii, zachodnia Gruzja, ponieważ Chaldea-Trapezunt, południowa Kolchidia została podbita przez Greków.
Drzewo genealogiczne Bagrata III
BIBLIOGRAFIA:
1. Bohdan Baranowski, Krzysztof Baranowski, Historia Gruzji, Warszawa-Wrocław 1987,
2. Szałwa Amiraszwili, Sztuka gruzińska, Warszawa 1973,
3. Timothy E. Gregory, Historia Bizancjum, Kraków 2008,
4. Georg Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Warszawa 1968,
5. Warren Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford 1997,
