Rozbicie dzielnicowe Rusi Kijowskiej, której siła została dodatkowo osłabiona przez najazdy mongolsko-tatarskie, doprowadziło do zajęcia ziem ruskich przez władców Polski, Litwy, Mołdawii, Węgier, Chanatu Krymskiego i Turcji.
W XIII wieku w wyniku podziału dzielnicowego państwa ruskiego i powstania społeczeństwa feudalnego, a także zjednoczenia wojujących, zacofanych plemion pogańskich, powstało państwo litewskie ze stolicą w Wilnie. Skutecznie odpierało ataki Krzyżaków i Kawalerów Mieczowych z Inflant.
Państwo litewskie zostało znacznie wzmocnione pod rządami wielkiego księcia Giedymina panującego w latach 1316-1341. Na początku XIV wieku Litwini zaczęli podbój Rusi Czarnej i Rusi Białej (obszar dzisiejszej Białorusi i częściowo Rosji). Po śmierci Bolesława Jerzego II księciem halicko-wołyńskim został syn Giedymina Lubart Dymitr rządzący w latach 1341-1385. Po śmierci Giedymina, państwo litewskie uległo podziałowi między jego synów: Monwida, Kiejstuta, Olgierda, Narymunta, Koriata, Jawnutę i Lubarta. Litwa zaczęła znacząco wpływać na politykę Lubarta Dymitra panującego nad Wołyniem, ziemią chełmską i bełską. Mimo że Giedymin wyznaczył Jawnutę jako władcę Wilna i swego następcę jako wielkiego księcia, Lubart Dymitr z pozostałymi braćmi wspierał Olgierda w walce o władzę w Wilnie, którą ostatecznie zdobył w 1345 r.
Olgerd, panujacy w latach 1345-1377, wyruszył na podbój ziem ruskich. Sprzyjał temu fakt, że Złota Orda po zabójstwie chana Dżanibega w 1357 r. znacznie osłabła: rozpoczęły się wewnętrzne walki, które doprowadziły faktycznie do utworzenia kilku ułusów. W latach 1355-1356 Olgierd zajął ziemie czernihowsko-siewierską, a w 1362 - Kijów. W tym samym roku pokonał oddziały wojsk tatarskich nad Sinymi Wodami i rozszerzył swoją władzę na Podole. Na wszystkich tych ziemiach Olgierd sprawował władzę zwierzchnią, rządząc przy pomocy swoich synów i bratanków. Tak, jak jego najstarszy syn Włodzimierz Olgierdowicz rządził w Kijowie. Miejscowi możnowładcy zachowali część posiadłości, a ziemie ruskie - Czernihów, Kijów i Wołyń - zachowały autonomię.
Ruscy książęta i bojarzy byli wasalami wielkiego księcia litewskiego. W tym samym czasie wielki książę zobowiązał się chronić ich przed Tatarami. Książęta litewscy ogłosili zasadę: „Nie zmieniamy starego, nowego nie wprowadzamy”. Ruska arystokracja popierała Wielkie Księstwo Litewskie, gdyż jej polityka zagraniczna ( walka z Tatarami) była zbieżna z interesami Rusi. Ludność ruska uważała Litwinów za sojuszników w walce ze Złotą Ordą.
W ten sposób podbiwszy Białoruś i dużą część terytorium Ukrainy, Wielkie Księstwo Litewskie stało się największym państwem w Europie. Większość mieszkańców stanowili Rusini, przodkowie Ukraińców i Białorusinów. Litwini w stosunku do nich byli kulturowo zacofani, wyznawali pogaństwo. Elita litewska szybko znalazła się pod kulturowym wpływem słowiańskich prawosławnych poddanych.
Książęta litewscy próbowali dostosować się do ruskich warunków życia, przyjęli prawosławie, lokalną kulturę, język, czyli zostali książętami ruskimi, tylko z nowej litewskiej dynastii Giedyminowiczów. Język słowiański stał się językiem państwowym i zapisywano w nim dokumenty urzędowe. Począwszy od Giedymina książęta litewscy nazywali siebie książętami Litwinów i Rusinów, a swoje państwo Wielkim Księstwem Litewskim i Rusią.
Polska odegrała ważną rolę w dziejach Rusi. Już w 1339 r. król polski Kazimierz III Wielki zawarł sojusz z królem węgierskim Karolem I Robertem przeciwko Rusi Halicko-Włodzimierskiej i uzyskał poparcie Stolicy Apostolskiej. A mianowicie w lipcu tegoż roku w Wyszehradzie królowie Polski i Węgier zagwarantowali pomoc wojskową dla prawdopodobnie obecnego na zjeździe Bolesława Jerzego II halickiego w celu rozprawienia się z opozycją. Na tym spotkaniu prawdopodobnie zawarto układ między księciem halicko-wołyńskim a królem polskim, przewidujący przejęcie księstwa przez Kazimierza III Wielkiego po bezpotomnej śmierci Bolesława Jerzego II. Plan polsko-węgierskiej pomocy militarnej wynikało to z tego, że książę Bolesław Jerzy II nie cieszył się poparciem wśród swoich ruskich prawosławnych poddanych. Możni panowie ruscy obawiali się rozprzestrzenienia się katolicyzmu w księstwie, tym bardziej, że w 1331 r. w Płocku książę Bolesław Jerzy II poślubił nieznaną nam z imienia księżniczkę litewską (Eufemię?), siostrę żony króla polskiego Kazimierza III Wielkiego. Ślub w katedrze płockiej jest dowodem na przywiązanie księcia do katolicyzmu, Chrzest i ślub w obrządku katolickim, których to sakramentów prawdopodobnie udzielił biskup płocki Florian, mogły negatywnie nastawić poddanych ruskich do władcy i jego żony. Dodatkowo Piast mazowiecki utworzył łacińskie biskupstwo przemyskie na czele którego stanął biskup Iwan. Niechęć do władcy wzmacniał fakt, że otaczał się obcymi, głównie rycerstwem z Czech i Niemiec oraz licznie przybyłymi Mazowszanami. Kancelarię książęcą zaczęto prowadzić w języku łacińskim. Współczesne źródła, w tym polskie (Kronika Jana z Czarnkowa), ukazują Bolesława Jerzego II jako księcia niezwykle uciążliwego dla swoich ruskich poddanych. Według Jana z Czarnkowa książę został otruty przez Rusinów ponieważ nie szanował ich praw i próbował zmienić ich wiarę. Zarzucano mu wymuszenia znacznych sum pieniędzy od możnych ruskich, a nawet gwałty na żonach i córkach bojarów. Dziewięć dni po śmierci księcia halicko-włodzimierskiego Bolesława Jerzego II Kazimierz III Wielki rozpoczął kampanię na Rusi Halickiej . Po udanych walkach z miejscową ludnością w 1340 r. zdobył całą ziemię halicką.
Warto w tym miejscu również nadmienić, że układ o dziedziczeniu zawarty między Bolesławem Jerzym II a Kazimierzem III Wielkim był dość krzywdzący dla najbliższej rodziny księcia. Większe prawa do dziedzictwa halicko-wołyńskiego mieli młodsi bracia otrutego władcy: Siemowit III Starszy i Kazimierz I oraz ich siostra Eufemia mazowiecka wydana za księcia cieszyńskiego Kazimierza I.Wszyscy oni byli dziećmi Marii, córki Jerzego I Lwowicza, księcia halickiego. Ale nie ma co się oszukiwać ich siła militarna nie pozwoliłaby im wygrać starcia z Litwinami. Również dużo większe prawa do Halicza miał Lubart Dymitr Giedyminowicz jako mąż córki Andrzeja II Juriewicza, syna Jerzego I Lwowicza księcia halickiego. I to właśnie książę litewski starł się z królem polskim o schedę po Piaście mazowieckim.
Podbój ziem ruskich nie był dla Polaków tak łatwy, jak dla Litwinów. Faktem jest, że polską agresję wspierali polscy magnaci marzący o ziemiach ruskich, Kościół katolicki, który chciał wyprzeć prawosławie i rozszerzyć swoje wpływy na Wschód oraz bogaci mieszczanie polscy potrzebujący przejąć kontrolę nad szlakami handlowymi do Rusi Halickiej. I choć początkowo Ruś Halicka zachowała względną niezależność administracyjną, a Kazimierz III Wielki oficjalnie obiecał poszanowanie praw i zwyczajów ludności ruskiej, ale wkrótce wszystko zmieniło się dramatycznie.
Już w 1340 r. król zwrócił się do papieża o zwolnienie go z przysięgi „przestrzegania obrzędów, praw i zwyczajów prawosławnych poddanych” i zaczął przydzielać ziemię Polakom, Niemcom i Węgrom; Starostowie zostali mianowani we wszystkich wołostach.
Dlatego w 1340 r. ludność miejscowa pod wodzą bojara Dymitra Dedki wypędziła Polaków z Rusi Halickiej. Do 1345 r. Ruś Halicka pozostawała pod panowaniem księcia litewskiego Lubarta Dymitra. Polacy nie stracili jednak nadziei na zdobycie Rusi Halickiej. Przez długi czas w sojuszu z Węgrami walczyli z popierającymi Rusinów Litwinami o Ruś Halicką i Wołyń. Dla Polaków ta wojna była krucjatą przeciwko pogańskim Litwinom i prawosławnym Rusinom.
W 1366 r. wojna zakończyła się zwycięstwem Polski, która zajęła całą Ruś Halicką i połowę Wołynia. W 1370 r. zmarł król Polski Kazimierz III Wielki. Na mocy traktatu z królem węgierskim Ludwikiem I Wielkim Kazimierz III Wielki zgodził się przekazać po swojej śmierci koronę polską i ziemie ruskie Ludwikowi, jeśli nie będzie miał następcy (i tak też się stało). Ludwik został królem Polski, ale starał się zachować Ruś Halicką jako część Węgier. W tym celu wyznaczył bliskiego sobie Władysława Opolczyka namiestnikiem Rusi Halickiej.
Władysław Opolczyk otaczał się Niemcami, Polakami i Węgrami, źle traktował miejscową ludność ruską, prowadził politykę katolicyzacji. W 1375 r. we Lwowie erygowano arcybiskupstwo katolickie. Po śmierci Ludwika jego córka Jadwiga została królową Polski, która w 1387 r. odbiła Ruś Halicką z rąk Węgrów i ostatecznie przyłączyła do Polski.
Rozwój terytorialny Wielkiego Księstwa Litewskiego
Północna Bukowina - część księstwa halicko-wołyńskiego - stała się zależna od hospodarstwa mołdawskiego. Mołdawia, a w swoim składzie Bukowina, była stale okupowana przez Węgry i Polskę, a od XVI w. zaczęła być zależna od tureckiego sułtana.
W drugiej połowie XIII w. Węgry zaanektowały Ruś Zakarpacką. Na okupowanych ziemiach zachowały się lokalne formacje terytorialne - wołostwa (później zaczęto nazywać je komitetami), ale na ich czele stanęli węgierscy panowie feudalni.
Pod koniec XIV w. Polska i Litwa zaczęły mieć wspólne interesy państwowe:
* zarówno Polsce, jak i Litwie zagrażały agresywne plany Zakonu Krzyżackiego.
* konieczne było utrzymanie nowych ogromnych terytoriów z ludnością ruską.
* wraz ze wzrostem swojej potęgi państwo moskiewskie zaczęło rościć sobie prawa do wszystkich starych ziem ruskich.
Poza tym polscy magnaci zamierzali zagarnąć pozostałe ziemie ruskie i szukali w tym celu nowych możliwości.
Od połowy XIV w. i do lat 70-tych XV w. ponownie rośnie znaczenie księstwa kijowskiego, w którym panowała dynastia Giedyminowiczów. W tamtych latach granice księstwa kijowskiego rozszerzyły się w wyniku aneksji części ziem sąsiednich księstw, w szczególności w wyniku kolonizacji południowych stepów. Owrucz, Mozyr, Czarnobyl, Żytomierz, Oster, Czerkasy, Perejasław, Kaniów, Zwenigród i inne miasta, w których Giedyminowiczowie mianowali swoich namiestników, znajdowały się pod panowaniem księcia kijowskiego.
Książę kijowski był wasalem wielkiego księcia litewskiego.
W następstwie swojej polityki wielki książę Witold Wielki odsunął od władzy w Kijowie księcia Włodzimierza Olgierdowicza, a na jego miejsce powołał Skirgiełłę Olgierdowicza. W zamian zaś Włodzimierz otrzymał księstwo kopylskie i słuckie i stał się wasalem Witolda. Po śmierci Skirgiełły w 1396 r. Witold Wielki rządził ziemią kijowską poprzez swoich namiestników. Władza książęca w Kijowie została ponownie przywrócona w latach 1440-1470. Ostatnim księciem kijowskim był Semen (Szymon) Olelkowicz. Po tym czasie feudalne państwo kijowskie przestało istnieć. Ziemią kijowską zaczęli rządzić wojewodowie litewscy tacy jak Marcin Gasztołd, Jan Chodkiewicz czy też Jerzy Pac.
Po aneksji ziem ruskich Litwa dążyła do zajęcia północno-wschodniej Rusi. Jednak w 1372 r. wielki książę moskiewski Dymitr Doński odparł wojska litewskie w nierozstrzygniętej bitwie pod Lubutskiem. Znaczenie Moskwy wzrosło jeszcze bardziej po bitwie na Kulikowym Polu z 8 września 1380 r., kiedy to wojska ruskie pokonały armię Mamaja faktycznego choć nieformalnego przywódcy zachodniej części Złotej Ordy, nazywanej Ordą Dońską lub Ordą Mamaja. W związku z tym szlachta polska wpadła na pomysł unii dynastycznej Polski i Litwy. Zdecydowali się wydać młodziutką królową polską Jadwigę za nowego wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę Olgierdowicza.
W 1385 roku w małym białoruskim miasteczku podpisano unię krewską. Jagiełło ożenił się z królową Jadwigą i został królem Polski, ale za to obiecał na zawsze przyłączyć ziemie ruskie i Litwy do Polski oraz ochrzcić Litwinów w obrządku łacińskim.
Nie wszystkim przedstawicielom klas rządzących na Litwie spodobała się unia krewska (w końcu Polska stała się hegemonem w unii polsko-litewskiej). Rzecznikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi i przeciwnikiem samowolnego, antypaństwowego aktu Jagiełły był książę Witold Wielki, który kilkakrotnie próbował zerwać związki z Polską i uzyskać tytuł królewski. Zgodnie z porozumieniem podpisanym w 1400 r. Jagiełło i polscy panowie uznali Witolda za dożywotniego władcę autonomicznego państwa litewskiego, a Witold przyjął tytuł Wielkiego Księcia Litewskiego. Jagiełło zachował tytuł najwyższego księcia litewskiego.
Polityka Witolda miała na celu wzmocnienie państwa litewskiego. Znacząco wzrosła zależność ziem ruskich od Litwy. Witold zlikwidował największe księstwa na Ukrainie (wołyńskie, nowogródzko-siewierskie, kijowskie, podolskie), Zachodnie Podole zostało zmuszone do zmiany przynależności państwowej - trafiło do Polski.
Witolda niepokoiło też, że wielu drobnych książąt litewskich z dynastii Giedyminowiczów uległo rusyzacji i zaczęli bardziej dbać o interesy lokalne niż o sprawy Wielkiego Księstwa w ogóle. Dlatego Witold nieustannie przenosił książąt z jednej posiadłości do drugiej, aby pozbawić ich lokalnego poparcia. Mali książęta, aby zachować swoje ziemie, musieli odbywać służbę wojskową u Wielkiego Księcia. Tym samym Ruś stała się prowincją litewską pod panowaniem namiestników Wielkiego Księcia.
Poszerzając granice państwa, Witold postawił sobie za zadanie wypędzenie Tatarów z wybrzeża Morza Czarnego i dotarcie do brzegów Morza Czarnego.
W 1399 r. nad rzeką Worsklą doszło do wielkiej bitwy z Tatarami, ale Litwini zostali pokonani. W bitwie zginęło ok. 15 000-20 000 żołnierzy walczących po stronie litewskiej, w tym: 74 kniaziów, znacznych bojarów i rycerzy. Polegli także Spytko II z Melsztyna, hospodar mołdawski Stefan I, komtur Tomasz Szurwiłło, Dymitr Koriatowicz Wołyniec, Dymitr Starszy Olgierdowicz i jego syn Iwan Kindir, Andrzej Garbaty, Andrzej książę drucki, Gleb Światosławicz smoleński . Utracono też wszystkie tabory, działa i większość sztandarów. Porażka przekreśliła plany podporządkowania Wielkiego Księstwa Moskiewskiego Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Niemniej jednak, w latach dwudziestych XV wieku, korzystając z walk między chanami Złotej Ordy, Witold rozszerzył granice państwa litewskiego na Morze Czarne. Aby chronić ziemie stepowe, zbudował tutaj kilka fortec.
Witold nadal umacniał pozycję szlachty litewskiej. W 1423 r. podpisał umowę z Jagiełłą, na mocy której litewscy bojarowie katoliccy otrzymali takie same szerokie prawa jak szlachta polska. Ale w tym samym czasie, wraz ze zbliżeniem szlachty polskiej i litewskiej na gruncie katolicyzmu, pogłębiła się przepaść między szlachtą litewską i prawosławną ruską. Podział na katolików i prawosławnych, który nastąpił w wyniku unii krewskiej w 1385 r., został następnie wzmocniony przez społeczne i polityczne przywileje katolików.
Po śmierci Witolda w 1430 r. w Wielkim Księstwie Litewskim rozpoczęła się walka z panami polskimi i Kościołem katolickim. Ruscy możni panowie, korzystając ze wsparcia kilku litewskich magnatów, wybrali na wielkiego księcia brata króla Jagiełły, Świdrygiełłę, księcia siewierskiego,czernihowskiego i trubczewskiego, negatywnie nastawionego do sojuszu z Polską.
W odpowiedzi Jagiełło zajął Wołyń i Podole, gdzie wkrótce rozpoczęła się wojna powstańcza z Polakami. Próbując podważyć władzę Świdrygiełły od wewnątrz, Polska zorganizowała wśród Litwinów propolską partię, która unieważniła jego wybór na wielkiego księcia i wyniesiono na tron jego młodszego brata stryjecznego, Zygmunta Kiejstutowicza księcia starodubskiego i możajskiego. W rezultacie w 1432 r. Wielkie Księstwo Litewskie zostało podzielone na dwa wrogie obozy: ziemie, na których mieszkali Litwini, wspierały Zygmunta, a ludność ruska wspierała Świdrygiełłę.
Zygmunt Kiejstutowicz, próbując zyskać poparcie wśród prawosławnych panów feudalnych, obiecał zrównanie ich praw z feudałami litewsko-katolickimi. Przyczyniło się to do tego, że w 1435 r. pokonał Świdrygiełłę, choć nadal trwały walki, zwłaszcza w ziemi kijowskiej. Jednak ciągła orientacja Zygmunta na Polskę doprowadziła do niezadowolenia panów litewskich i ruskich. W 1440 r. Zygmunt Kiejstutowicz zginął z rąk spiskowców na czele których stanęli Iwan i Aleksander książęta Czartoryscy oraz wojewoda trocki Piotr Lelusz i wojewoda wileński Jan Dowgird. Litwini wybrali syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka na swego wielkiego księcia, który w 1447 r. również został królem Polski pod imieniem Kazimierz IV.
I choć panowie litewscy coraz bardziej odsuwali Rusinów od życia państwowego w kraju, zmuszeni byli do ustępstw na rzecz ludności ruskiej i przywrócenia odrębnych księstw kijowskiego i wołyńskiego. Księciem kijowskim został Aleksander (Olelko) Włodzimierzowicz, a księciem wołyńskim Świdrygiełło. Ale już w latach 50., korzystając ze wsparcia polskich możnowładców, Kazimierz IV Jagiellończyk obrał kurs na ostateczną likwidację resztek autonomii ziem ruskich.
Wielkie Księstwo Litewskie za rządów Witolda Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka
W 1452 r., po śmierci Świdrygiełły i w 1471 r., po śmierci księcia Szymona Olelkowicza, księstwa wołyńskie i kijowskie zostały zlikwidowane i przekształcone w województwa pod władzą namiestników wielkiego księcia.
Rozumiejąc dobrze sytuację, litewscy władcy próbowali nawrócić prawosławną ludność ruską na katolicyzm. W związku z tym w 1458 r. Cerkiew Prawosławna Rusi została oddzielona od metropolii moskiewskiej i przekształcona w samodzielną metropolię kijowską. Jednak ludność ruska nie przystąpiła do unii z Kościołem katolickim i zachowała swoją odrębność.
W XV w. nad ziemiami ruskimi zawisła nowa katastrofa - Turcja (Imperium Osmańskie) i Chanat Krymski. Po rozpadzie Złotej Ordy na Półwyspie Krymskim w 1449 r. powstało tatarskie państwo militarno-feudalne. Chan Hadżi Girej Anioł ostatecznie uniezależnił się od Ordy, a podstawą jego polityki zagranicznej była grabież krajów sąsiednich. Jego następca chan Mengli Girej zdobył wybrzeże Morza Czarnego i ponownie zepchnął ruskie ziemie na północ.
W 1498 r. Turcja jako pierwsza zaatakowała ziemie ruskie, w szczególności niszcząc miasta Przemyśl i Jarosław. Od lat 80-tych XV w. ataki tatarskie na Ruś stają się ciągłe. Tatarzy krymscy splądrowali ziemie ukraińskie, wywieźli i sprzedali do niewoli ludność ruską. Kaffa (Teodozja) stała się największym rynkiem sprzedaży niewolników.
Książęta litewscy zostali zmuszeni do corocznego składania hołdu chanowi krymskiemu , ale ataki na ziemie ruskie trwały, a państwo polsko-litewskie nie było w stanie zorganizować obrony swoich południowych granic. Armia najemników była niewielka - około 4 tysięcy ludzi. Zamki zbudowane przez Litwinów do obrony w Winnicy, Bracławiu, Czerkasach, Humaniu, Barze, Kaniowie i innych miastach były słabo wyposażone i miały małe garnizony.
I dopiero na początku XVI w. w wyniku serii bitew wojska polskie i oddziały miejscowych książąt pod wodzą ruskiego księcia Konstantyna Ostrogskiego były w stanie pokonać najeźdźców tatarskich. Jednak ludność ruska i powstająca wówczas nowa siła - Kozacy musieli walczyć z Tatarami i Turkami.
Umacnianie się centralizującej polityki Wielkiego Księstwa Litewskiego, łamanie praw ludności prawosławnej oraz ruskich książąt i panów oraz bojarów doprowadziło do tego, że wielu ruskich magnatów zaczęło szukać ochrony w prawosławnym państwie moskiewskim.
Pod koniec XV i na początku XVI w. ukształtowało jedno państwo ruskie - Wielkie Księstwo Moskiewskie. Ważnym krokiem w jego wzmocnieniu było zrzucenie w 1480 r. jarzma mongolsko-tatarskiego. Książę moskiewski Iwan III przyjął tytuł „gosudar wszystkiej Rusi” (pan całej Rusi), i zadeklarował, że wszystkie ziemie dawnej Rusi Kijowskiej powinny teraz należeć do Moskwy.
Już w 1481 r. książę Fedor Bielski, Michał Olelkowicz Słucki i Iwan Holszański w odpowiedzi na likwidację księstwa kijowskiego zorganizowali spisek mający na celu zamordowanie króla Kazimierza IV Jagiellończyka i jego synów i przekazanie ziem ruskich Moskwie. Jednak spisek został ujawniony, jego członkowie zostali straceni, tylko Fedorowi Bielskiemu udało się uciec. Od lat 90-tych XV w. prawosławni władcy księstw czernikowskich (tzw. księstwa wierchowskie) dobrowolnie zaczęli uznawać władzę Moskwy (tzw. otjezdy). Doprowadziło to do otwartej wojny litewsko-moskiewskiej, która zakończyła się rozejmem z 28 marca 1503 r. i utratą księstw wierchowskich na rzecz Moskwy.
Księstwa wierchowskie na mapie Wielkiego Księstwa Litewskiego
W 1508 roku ruski książę Michał Gliński, odważny, utalentowany i dobrze wykształcony (uczył się w Europie Zachodniej), stanął na czele powstania na ziemiach ruskich przeciwko Litwie. Michał Gliński wraz z braćmi Wasylem i Iwanem oraz innymi krewnymi oddał się pod opiekę wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III. Powstanie miało miejsce na Białorusi i części Ukrainy , ale miejscowa ludność nie poparła Glińskich. Buntownicy zostali wsparci przez krymskiego chana Mengli Gireja i hospodara Mołdawia Bogdan III. Powstanie zostało stłumione, a Gliński uciekł do Moskwy.
W wyniku wojen, które toczyły się na początku XVI w. ziemia czernihowsko-siewierska, w szczególności Czernihów, Starodub, Nowogród Siewierski, Briańsk, Bielsk i Homel przeszły pod panowanie Moskwy. To zapoczątkowało proces powolnego przejmowania przez Moskwę ziem ruskich.
Tak więc na początku XVI w. stało się oczywiste, że Wielkie Księstwo Litewskie zaczęło tracić swoją pozycję. W 1549 i 1552 r. nie mogło oprzeć się atakom Tatarów. W latach 60-tych XVI w. nowa wojna z Moskwą zmusiła litewskich panów do zwrócenia się o pomoc do Polski. Zamiast tego Polacy za główny warunek postawili zjednoczenie Polski i Litwy, które dotychczas łączyła jedynie unia dynastyczna. Magnaci litewscy i ruscy obawiali się wzmocnienia roli polskich panów i byli temu przeciwni, ale mała i średnia szlachta rusko-litewska, niezadowolona z potęgi magnatów, wspierała unię, licząc na takie same przywileje jak polska szlachta.
W 1569 r. król Zygmunt II August zwołał w Lublinie sejm. Polacy, przy wsparciu drobnej szlachty z Wołynia, Podola i Kijowszczyzny, ogłosili przyłączenie tych ziem do Polski. W wyniku podpisania Unii Lubelskiej powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów z jednym królem, sejmem, walutą, podatkami i polityką zagraniczną. Wielkie Księstwo Litewskie zachowało pewną autonomię, w tym samorząd terytorialny, wojsko, dwór i skarb państwa.
Wszystkie ziemie ruskie i ukraińskie zostały scedowane na Polskę, które zostały podzielone na siedem województw: ruskie (halickie), bełskie, wołyńskie, podolskie, bracławskie, kijowskie i czernihowskie (utworzone w 1635 r.).
Przez prawie dwa stulecia większość ludności Ukrainy mieszkała w Wielkim Księstwie Litewskim . To właśnie Wielkie Księstwo Litewskie w większym stopniu niż Wielkie Księstwo Moskiewskie kultywowało i utrzymało tradycje dawnej Rusi Kijowskiej. Można by nawet rzec, że faktycznie Wielkie Księstwo Litewskie stało się odnowionym państwem ruskim, a nie obcą formacją, która wchłonęła Ruś. I choć życie narodowe i polityczne ludności ruskiej napotykało pewne przeszkody, był to dobry czas na rozwój kultury i tożsamości narodowej, który pozwolił wykształcić się dwóm nowym narodom - białoruskiemu i ukraińskiemu.
Ruscy potomkowie książąt i bojarów mieli równe prawa z Litwinami, często byli namiestnikami, wojewodami, kasztelanami i starostami i decydowali o wszystkich istotnych sprawach na miejscu. Odnajdujemy ich także w Radzie Wielkiego Księcia i Centralnej Administracji. Dokumentacja prowadzona była w języku ruskim, a litewski statut (kodeks Wielkiego Księstwa) został oparty na tradycjach ustawodawczych państwa kijowskiego.
Na ziemiach ruskich cerkiew miała praktycznie duże znaczenie. Jednocześnie, jak pokazują dzieje Rusi Halickiej, która jako pierwsza znalazła się pod panowaniem polskim, wraz z przejściem ziem ruskich i ukraińskich z Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony Polskiej, rozpoczął się powolny proces spychania ruskiej ludności prawosławnej na margines życia społeczno-politycznego nowo utworzonej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wyższe duchowieństwo prawosławne i unickie nie zasiadało w Senacie, tak jak duchowieństwo katolickie, które miało zagwarantowane miejsce w Senacie z urzędu a katoliccy królowie z dynastii Wazów na świeckie urzędy senatorskie i ministerialne powoływali i faworyzowali ludność wyznania katolickiego. Proces katolicyzacji i polonizacji ruskich rodów magnackich takich jak Czartoryscy, Nieświccy, Wiśniowieccy, Massalscy, Zbarascy, Woronieccy, Druccy, Trubeccy, Sanguszkowie czy też Ostrogscy, Czetwertyńscy i Zasławscy spowodował, że rodzima prawosławna ludność ruska była pozbawiona swojej reprezentacji na najwyższych urzędach i instytucjach państwowych.
