12 grudnia 1575 roku, prymas Polski, arcybiskup gnieźnieński i interrex Jakub Uchański, pod naciskiem nuncjusza papieskiego Vincenzo Lauro, ogłosił wybór cesarza Maksymiliana II Habsburga na króla Polski i wielkiego księcia litewskiego.
Maksymilian Habsburg był kandydatem senatorów, magnaterii i Episkopatu. Wyboru władcy dokonano bez zgody zgromadzonej na polu elekcyjnym szlachty. Wywołało to wielkie poruszenie wśród zgromadzonej szlachty, która uznała to za zamach stanu i z tłumu padły strzały w kierunku interrex. Wśród szlachty dominowały dwa stronnictwa: jedno chciało widzieć na tronie "Piasta", za którego uznano Annę Jagiellonkę i zwolennicy Stefana Batorego, księcia siedmiogrodzkiego. W wyniku tych wydarzeń wśród szlachty doszło do kompromisu w sprawie kandydata. Rosła pozycja Stefana Batorego, który pokonał w tym czasie w Siedmiogrodzie swojego rywala Kaspra Bekiesza i mógł użyć pieniędzy pozyskanych z pokonania go. Szlachta, za namową Jana Zamoyskiego i Andrzeja Tęczyńskiego, postanowiła wybrać na króla Annę Jagiellonkę i wydać ją za mąż za Stefana Batorego.
Portret Stefana Batorego z 1585 r., Jost Amman (?)
Cesarz Maksymilian II Habsburg
13 grudnia 1575 Anna okrzyknięta została na Rynku Starego Miasta w Warszawie królem Polski i wielką księżną litewską. 14 grudnia 1575 roku Mikołaj Sienicki ogłosił Annę i Stefana królową i królem. Jednocześnie zobowiązał ich do zawarcia małżeństwa.
Anna Jagiellonka z mężem Stefanem Batorym na obrazie Jana Matejki
Tym samym doszło do podwójnej elekcji. O zwycięstwie jednego z kandydatów miała zadecydować energiczność i skuteczność działania kandydata i jego stronników a aktem dopełnienia miała być koronacja na Wawelu.
Stronnictwo "Piastowskie" rozesłało uniwersały zwołujące sejmiki i zjazd szlachty do Jędrzejów. Natomiast zwolennicy Habsburga również uniwersałami zabronili sejmików. Mimo wszystko odbyły się sejmiki na przełomie 1575/1576, na których poparto wybór Anny i Stefana.
19 stycznia 1576 rozpoczął się Zjazd w Jędrzejowie. Zjawiło się na niej około 20 tysięcy szlachty. Przewodniczył Andrzej Zborowski marszałek nadworny koronny i wspierał go jedyny członek Episkopatu Stanisław Karnkowski biskup włocławski. Do Jędrzejowa przybyli wysłannicy cesarza, którzy namawiali na koronację nie Maksymiliana, a arcyksięcia Ernesta. Uroczyście 1 lutego zjazd potwierdził wybór Anny Jagiellonki i Stefana Batorego. Liczba zwolenników nowych władców szybko rosła.
Andrzej Zborowski marszałek nadworny koronny
Stanisław Karnkowski biskup włocławski
Episkopat na czele z interrexem, stronnictwo Habsburga, magnateria oraz Litwa i Prusy Królewskie nadal wspierały Maksymiliana. Cesarz wykazywał ogromny brak inicjatywy w działaniu. Jego stronnictwo działało dość ospale.
Jakub Uchański, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, interrex po śmierci Zygmunta II Augusta i ucieczce Henryka Walezego
Książę Siedmiogrodu działał energicznie: 8 lutego zaprzysiągł pacta conventa i artykuły henrykowskie. Maksymilian II Habsburg pewny swojego wyboru nie obawiał się Batorego, zrezygnował nawet z wysłania swego przedstawiciela na zjazd swoich zwolenników w Łowiczu, i zaczął dyskutować z posłami polskimi o formie pactów conventów, które podpisał dopiero 23 marca w Wiedniu. Stefan Batory 4 kwietnia wjechał w granice Rzeczypospolitej, 24 kwietnia triumfalnie wjechał do Krakowa. Następnie 1 maja 1576 Anna Jagiellonka poślubiła na Wawelu Stefana Batorego, a następnie została wraz z nim koronowana przez biskupa kujawskiego Stanisława Karnkowskiego w katedrze wawelskiej.
Portret Stefana Batorego w stroju koronacyjnym z około 1583 r.
Anna Jagiellonka w stroju koronacyjnym, Marcin Kober, po 1575 r.
Po Sejmie koronacyjnym Stefan Batory wraz z wojskiem ruszył na Mazowsze. Senatorowie licznie przechodzili na stronę nowego króla. Prymas Polski oraz delegacja z Litwy złożyła przysięgę wierności Stefanowi. Następnie prawie całe Prusy Królewskie uznały władzę króla. Przysięgę wierności przez swoich posłów złożył mu książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern.
12 października 1576 w Ratyzbonie zmarł cesarz Maksymilian, a jego syn i następca Rudolf II nie był zainteresowany wysuwaniem roszczeń do polskiej i litewskiej korony. Gdy 19 października rozpoczął się Sejm Rzeczypospolitej w Toruniu, władzy Stefana Batorego nie uznawał tylko Gdańsk.
Jesienią 1576 r. całe Królestwo Polski i Wielkie Księstwo Litewskie z wyjątkiem Gdańska uznało władzę nowego króla Stefana Batorego. Gdańsk opowiedział się w trakcie podwójnej elekcji z roku 1575 roku za cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem, licząc na zniesienie Statutu Karnkowskiego, który ograniczał samodzielność gdańskiej rady. Między innymi zastrzeżono dla króla prawo otwierania i zamykania portu i regulowania żeglugi. Mimo wszystko miasto starało się dojść do porozumienia z królem i proponowało ugodę. Król jednak zachował twarde stanowisko, dążył do siłowego rozwiązania sprawy. Plany króla były niezwykle trudne do realizacji, gdyż Gdańsk, jako największe i najpotężniejsze miasto Rzeczypospolitej, posiadał najnowocześniejsze i największe fortyfikacje, natomiast dzięki swojej niezależności posiadał liczne stosunki z obcymi mocarstwami, co rodziło niebezpieczeństwo, iż spór może się przerodzić w konflikt międzynarodowy.
Twierdza Wisłoujście – widok z lotu ptaka
Twierdza Wisłoujście - dom kadetów
Brama Wyżynna – herb Polski z okresu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego
Talar wybity przez miasto Gdańsk w czasie oblężenia. Na awersie zamiast postaci króla Stefana Batorego, postać Jezusa Chrystusa
Na rozpoczętym 19 października 1577 r. sejmie w Toruniu szlachta odmówiła podatku na wojnę z Gdańskiem i zażądała od Stefana Batorego rozliczeń finansowych. Mimo wszystko sejm wyraził zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia. Mocno poirytowany monarcha wypowiedział ważne słowa:
„Nie w chlewie, lecz człowiekiem wolnym urodziłem się, zanim w te ziemie przybyłem, nie zbywało mi ani na jedzeniu, ani na przyodziewku; wolność moją zatem kocham i zachowam. Z łaski Boga przez was królem waszym obrany zostałem; przybyłem tu za waszymi prośbami, waszymi głosami. Przez was korona została na mą głowę, włożona, zatem jestem królem waszym a nie urojonym, ani nie malowanym. Chcę panować i rządzić i ani nie ścierpię, aby ktoś z was w tym mi przeszkadzał. Bądźcie strażnikami wolności waszej, ale nie pozwolę, abyście byli moimi nauczycielami i stróżami moich senatorów. Zatem pilnujcie tak wolności waszej, aby wasza swoboda w swawolę, nie została zwrócona”.
Sąd królewski ogłosił banicję Gdańska a gdańskich posłów – Konstanty Ferber i Jerzy Rosenberg – uwięziono na rozkaz króla. Wprowadzono blokadę ekonomiczną miasta i skierowano spław towarów do pobliskiego Elbląga.
Wiosną 1577 r. rozpoczęły się działania wojenne. Gdańsk wystawił prawie 14-tysieczną armię, na czele której stał Hans Winkelbruch. Gdańszczan wsparła duńska eskadra licząca 30 okrętów, która rozpoczęła blokadę portu w Elblągu. Natomiast wojska królewskie liczyły zaledwie 2000 żołnierzy, którymi dowodził Jan Zborowski, hetman nadworny. 17 kwietnia 1577 doszło do rozstrzygającej bitwy pod Lubiszewem, w której wojsko gdańskie zostało rozgromione przez szarżę husarii koronnej i poniosło klęskę. Miasto zostało oblężone ale trudne do zdobycia. W czerwcu 1577 r pod Gdańsk przybył osobiście król Stefan Batory na czele oddziałów polsko-węgierskich. W sierpniu podjęto nieudaną próbę zdobycia twierdzy Wisłoujście. W tym czasie na wschodzie działania wojenne przeciwko Rzeczpospolitej podjął Iwan IV Groźny, który uderzył na Inflanty. Zmusiło to króla do pójścia na ugodę z Gdańskiem.
Wojsko polsko-litewskie w latach 1576–1586
Gdańska piechota na malowidle z końca XVI wieku w Dworze Artusa w Gdańsku
12 grudnia 1577 r zawarto porozumienie pokojowe między Gdańskiem a królem Stefanem Batorym, na mocy którego Gdańsk wypłacił odszkodowanie, zachowując autonomię i przywileje, a król Stefan Batory przyjął go ponownie do łask i zniósł banicję. Natomiast sprawę Statutu Karnkowskiego odłożono do kolejnego Sejmu. Ostatecznie w 1585 r. statut został anulowany.
22 stycznia 1581 roku rozpoczął obrady w Warszawie kolejny sejm. Po dłuższych negocjacjach uchwalił pobór podatku na dwa lata. Jego wysokość ustalono na 2 złote z łana. Jednak przygotowania do nowej kampanii w Inflantach przedłużały się, ponieważ równocześnie trwały rokowania pokojowe przy współudziale dyplomacji papieskiej. Car Iwan IV Groźny mamił papiestwo obietnicami podporządkowania Cerkwi moskiewskiej Rzymowi i wejściem do sojuszu antytureckiego. Rozmowy prowadził legat papieski Antonio Possevino. Pod koniec czerwca car zerwał negocjacje, ale jezuita dalej je nieformalnie prowadził.
Król Polski i Wielki Książę Litewski Stefan I Batory zebrał armię liczącą około 47 tysięcy żołnierzy i tyle samo czeladzi i ciurów. Król wysunął bardzo ambitny plan zajęcia Nowogrodu Wielkiego. Jednak jego najbliższe otoczenie przeforsowało koncepcję uderzenia na Psków, który był blisko granicy Inflant. Psków był wielkim miastem z potężną twierdzą, liczyło około 30 tysięcy mieszkańców i około 20 tysięcy żołnierzy. Było ono dobrze zaopatrzone w żywność i amunicję, co istotne otoczone podwójnymi a miejscami potrójnymi murami o grubości 3,5 metra. Siły polsko-litewskie dotarły pod Psków 24 sierpnia 1581 r. i dokonały nieudanego szturmu. W związku z czym rozpoczęto oblężenie miasta.
Oblężenie Pskowa
Oblężeniem dowodził Jan Zamoyski, który 11 sierpnia został przez króla mianowany dożywotnim hetmanem wielkim koronnym z szerokim zakresem uprawnień. Nowy hetman bardzo umocnił pozycję tego urzędnika-dowódcy, przekształcając go w urząd dożywotni i w rzeczywistości nieusuwalny.
Oblężenie przeciągało się, zaczęło brakować prochu, a morale w szeregach żołnierzy osłabiał mróz i braki w zaopatrzeniu w pożywienie. 22 października do oblegających sił Rzeczypospolitej dołączyły konne oddziały Krzysztofa "Pioruna" Radziwiłła i Filona Kmity Czarnobylskiego. W dniach 25-29 sierpnia Filon Kmita Czarnobylski wraz z Krzysztofem Piorunem Radziwiłłem przeprowadził śmiały atak 7 000 jazdy litewskiej na Rżew, bezpośrednio zagrażając samemu carowi Iwanowi Groźnemu, który wówczas przebywał w Staricy.
Krzysztof Mikołaj Radziwiłł zw. "Piorunem", hetman polny litewski
Ostatecznie, dzięki zręcznym negocjacją Janusza Zbaraskiego i Antoniego Possevina, 15 stycznia 1582 r. zawarto w Kiwerowej Horce pod Jamem Zapolskim 10-letni rozejm. Rzeczypospolita odzyskała Inflanty z Parnawą i Dorpatem ale bez Estonii, którą wcześniej zajęła Szwecja. Wielkie Księstwo Litewskie odzyskało Połock z okolicą i przyłączyła Wieliż. Natomiast Moskwie zwrócono wcześniej zajęte Wielkie Łuki, Zawołocze, Siebież, Newel i inne twierdze.
Batory pod Pskowem, obraz Jana Matejki z 1872 r.
Antonio Possevino, legat papieski, jezuita i dyplomata, doradca Stefana Batorego
Rozejm w Jamie Zapolskim w 1582 r., kolorem pomarańczowym zaznaczono terytoria oddane Rzeczypospolitej przez Carstwo Rosyjskie
Odzyskanie Inflant wzmocniło pozycję Rzeczypospolitej nad Morzem Bałtyckim. Ponadto zdobyte doświadczenia wojenne, świetne sukcesy kawalerii dały państwu polsko-litewskiemu przewagę na wschodzie, którą udało się utrzymać aż do czasów powstania chmielnickiego i „Potopu”. Przy tej okazji polecam tekst o małżeństwie między Stefanem Batorym a Anną Jagiellonką, który znajdziesz tutaj:
https://historix-tours.blogspot.com/2021/05/mazenstwo-polityczne-anna-jagiellonka-i.html
