Bitwa pod Łopusznem (bitwa pod Wiśniowcem) - 28 kwietnia 1512 roku

 

W 1512 r., podczas trzeciej wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim, 20 000 Tatarów, pod dowództwem trzech młodszych przedstawicieli rodu Girejów (źródła nie wymieniają ich z imienia), prawdopodobnie bez zgody chana krymskiego Mengli I Gireja wkroczyło głęboko w granice województwa ruskiego, jednocześnie wysłano tatarski czambuł do Przemyśla. Król Zygmunt I Stary poinstruował swoich dowódców, pod przewodnictwem Mikołaja Kamienieckiego hetmana wielkiego koronnego, aby odepchnęli Tatarów. Hetman wielki koronny wezwał na pomoc Konstantyna Iwanowicza księcia Ostrogskiego hetmana najwyższego litewskiego, Stanisława Lanckorońskiego starostę kamienieckiego, Jana Tworowskiego hetmana polnego koronnego i starostę trembowelskiego. Zwołano pospolite ruszenie. Zebrało się około 6000 rycerzy, którzy kilkakrotnie starli się z czambułami tatarskimi, po czym uderzyli 26 kwietnia 1512 r. na duży obóz tatarski w pobliżu Wiśniowca, gdzie zginęło około 5000 Tatarów, przejęto wszystkie łupy, zdobyto 10 000 koni, uwolniono 16 000 jeńców. Niektóre źródła podają, że wszyscy przywódcy tatarscy - 3 „królowie”, zięć Mengli I Gireja, zostali zabici.

 

Konstanty Iwanowicz książę Ostrogski, hetman najwyższy litewski

  

W marcu 1512 r. stało się jasne, że 20 000 Tatarów zimuje w pobliżu Czarnego Lasu, wokół źródeł rzeki Inguł. Ich działania obserwowały polskie oddziały liczące 585 konnych na czele z Janem Tworowskim, stacjonującym na wschód od Kamieńca Podolskiego, pilnującego tzw. szlak kuczmański, który znajduje się na Podolu. Liczne zamki województwa podolskiego stanowiły najlepszą obronę szlaku. W Ostrogu przebywał hetman Konstantyn książę Ostrogski, który kierował pospolitym ruszeniem województwa wołyńskiego.

  

Pod koniec marca Tatarzy przekroczyli granicę państwa polsko-litewskiego, wybierając tzw. Czarny Szlak, który wiódł na Wołyń. Ten szlak nie był dobrze zurbanizowany,  na szlaku nie było zbyt wiele zamków ( Krzemieniec, Wiśniowiec, Zbaraż). Pod Kuźminem Tatarzy rozbili pierwszy kosz (obóz warowny), po czym 7 kwietnia 1512 r. pod Buskiem rozbili drugi. Stamtąd tatarskie czambuły ruszyły do Lwowa, Przemyśla, Krasnystawu, dotarły aż do Lublina i Chełma, część skręciła na południe, za Dniestr do Kołomyi.

 

 Kresy wschodnie Wielkiego Księstwa Litewskiego

 

Najazd tatarski nastąpił w czasie, gdy koncentracja wojsk polskich i litewskich nie była pełna. Samodzielne i osamotnione oddziały polskie dobrze walczyły z pojedynczymi czambułami: rotmistrza Kszczonowski poprowadził jednostkę 60 konnych, która rozbiła 100 Tatarów, rotmistrzowie Fredro i Herburt (150 koni) - 400, Lanckoroński - 700 Tatarów. We wszystkich tych starciach udało się uwolnić jasyr.

 

Pod ochroną tych kilku oddziałów, przy braku jakiejkolwiek łączności z oddziałem Jana Tworowskiego, w warunkach powszechnego rozprzestrzeniającego się niepokoju spowodowanego tatarskimi zagonami, miała miejsce we Lwowie pośpieszna koncentracja nowo rekrutowanych wojsk polskich. 22 kwietnia przybył do Lwowa hetman wielki koronny Mikołaj Kamieniecki, gdzie znajduje się 2000 najemnych kawalerii, kompania piechoty złożona z 300 żołnierzy, małe oddziały artyleryjskie w dwóch oddziałach, lekka chorągiew Wojciecha Sampolińskiego. Ponadto niewielki oddział ruskiej szlachty zgromadził się we Lwowie. Około 4000 żołnierzy obozowało razem.

 

 Mikołaj Kamieniecki, hetman wielki koronny

 

Tatarskie czambuły skończyły plądrowanie kraju i zaczęły wracać do kosza pod Buskiem. Postanowiono nie czekać na przybycie oddziału Jana Tworowskiego, aby ruszyć prosto do kosza. Kiedy 24 kwietnia wojsko polskie opuściło Lwów i udało się w stronę Wiśniowca, Tatarzy zaczęli wycofywać się z Buska.

 

27 kwietnia pod Wiśniowcem polskie wojska spotkały się z litewskim pospolitym ruszeniem z Wołynia, a obecne połączone siły polsko-litewsko-ruskie liczyły około 6000 osób. Zdecydowano się na szybki i nocny marsz, aby zaskoczyć Tatarów obozujących pod wioską Łopusznem, tak aby ich rozbić zanim zdążą się podzielić i ruszą na Czarny Szlak i kuczmański szlak. O świcie 28 kwietnia 1512 r. wojsko polsko-litewskie zbliżyło się do Łopuszny, w momencie kiedy Tatarzy już zgromadzili obóz i rozpoczęli dalszy marsz.

 

W polsko-litewsko-ruskim szyku wojskowym na prawym skrzydle były konne jednostki hetmana Konstantyna księcia Ostrogskiego, po lewej wojska polskie, składające się głównie z kawalerii, dodatkowo miały kompanię piechoty, dwa działa. Piechota i armaty zostały umieszczone na linii frontu, przed polską kawalerią, aby ich ogień powstrzymał pierwszy atak Tatarów. Tatarzy ustawili się w dwóch rzędach naprzeciwko wojskom polsko-litewskim, osłaniając będący daleko w tyle obóz gdzie znajdowały się zrabowane towary i jasyr.

  

Jednostki wojsk polsko-litewskich opierały się o las, więc Tatarzy nie mogli użyć swojej ulubionej taktyki, aby ominąć siły wroga. Dlatego Tatarzy silnym uderzeniem próbowali przeciąć system polsko-litewski na pół. Krótko po tym, jak zebrali się przeciwnicy, Tatarom udało się wbić klin między skrzydłami polskim i litewsko-ruskim, a Tatarom udało się wyprzeć słabsze wojska litewsko-ruskie do lasu. Hetman Mikołaj Kamieniecki wysłał im na ratunek jedną chorągiew  kawalerii, oszczędzając większość sił, aż do decydującego uderzenia. Dopiero, gdy Tatarzy rzucili wszystkie swoje siły do bitwy, Mikołaj Kamieniecki uderzył oddziałem rezerwowym, pokonując wroga, zmuszając go do ucieczki i opuszczenia obozu. Wojska polsko-litewsko-ruskie uwolniły duży jasyr. Nie było możliwe całkowite rozbicie wroga, któremu udało się uciec na Krym, choć ponieśli Tatarzy znaczne straty u ludzi.

   

Po zapoznaniu się ze stratami poniesionymi w bitwie pod Łopusznem chan Mengli I Girej postanowił zawrzeć umowę z Polską i Litwą. Nie wymagał już od króla Zygmunta Starego, by  zabił więźnia Szah-Ahmeda chana Tatarów nadwołżanskich, który w 1502 r. uciekł na Litwę po klęsce w wojnie z Mengli I Girejem. Chan Tatarów krymskich przysięgając na Koran zobowiązał się przysłać na wojnę przeciwko Moskwie posiłki w liczbie 30 000 kawalerii za roczną płatność w wysokości 15.000 dukatów. Dodatkowo wysłał do króla Zygmunta Starego dwóch zakładników, wnuka Dżalaladdina i syna księcia Dewleta wraz z ułanami i jego sługami. Chan jednak nie do końca przestrzegał zapisów umowy, gdyż posiłki na wojnę z Moskwą wysłał dopiero w 1513 r., ale nie wysyłał już czambułów na ziemie polskie i litewskie.