Ostrogscy to ród książęcy (kniaziowski), biorący swoją nazwę od Ostroga na Wołyniu (obecnie na terenie Ukrainy, siedziba rejonu ostrogskiego, w obwodzie rówieńskim), prawdopodobnie wywodzący się od ruskiej dynastii Rurykowiczów. Ich boczną linią byli książęta Zasławscy, używający także nazwiska Zasławscy-Ostrogscy. Od XVI wieku jeden z najważniejszych rodów magnackich w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, używający tytułu książęcego.
W tym artykule skupimy się na sprawie utworzenia Ordynacji Ostrogskiej. Konstanty Wasyl książę Ostrogski żył w latach 1526-1608. Był wojewodą kijowskim i najbogatszym magnatem w Koronie Królestwa Polskiego. Był synem hetmana wielkiego litewskiego Konstantego Ostrogskiego i księżniczki Aleksandry Olelkowicz Słuckiej. 18 stycznia 1553 r. w Tarnowie poślubił Zofię Tarnowską córkę hetmana Jana Amora Tarnowskiego i jego trzeciej żony Zofii Szydłowieckiej. Księżna Zofia Ostrogska z Tarnowskich jest o tyle istotna dla Naszych rozważań, gdyż w 1567 r. po bezpotomnej śmierci swojego brata Jana Krzysztofa Tarnowskiego stała się dziedziczką całej fortuny ojca, na którą składały się między innymi Tarnów, Tarnawiec, Krzemienna, Kuryłówka, Wiewiórki, Przeworsk, Rożnów i Stare Sioła, Tarnopol i Jarosław. Podsumowując Zofia Ostrogska z Tarnowskich odziedziczyła 4 zamki, 5 miast, 115 wsi całych oraz 9 części wsi i dobra te zasiliły stan posiadania książąt Ostrogskich.
Konstanty Wasyl książę Ostrogski, wojewoda kijowski
Na przełomie 1563/1564 r. zmarła matka Konstantego Wasyla, Aleksandra z książąt Olelkowiczów-Słuckich, dzięki czemu książę odziedziczył majątki - Turów w województwie brzeskolitewskim, Słoweńsko w województwie wileńskim i Tarasów w województwie mińskim. Tym samym Konstanty Wasyl książę Ostrogski skupił w swoim ręku ogromny majątek, na który składało się 50 miast, 937 wsi i 106 folwarków, a jego dobra w trzech województwach koronnych (wołyńskim, kijowskim i bracławskim) zajmowały powierzchnię około 19 100 km kw.
Książęca para doczekała się pięciorga dzieci: Janusza, Katarzyny Anny, Aleksandra, Konstantego i Elżbiety Zofii.
Zaczniemy od najmłodszego z trzech synów Konstantego Wasyla księcia Ostrogskiego – Konstantego. Urodził się on około 1555 r. Prawdopodobnie w 1578 r. poślubił z Aleksandrę Tyszkiewiczównę, córkę wojewody smoleńskiego i hrabiego na Łohojsku i Berdyczowie Wasyla i Nastazji Sopoćkówny. W związku z usamodzielnieniem się syna Konstanty Wasyl Ostrogski przekazał mu za zgodą króla starostwo włodzimierskie oraz scedował na niego majątki rodowe: Drohobuż, Międzyrzecz, Czerniechów, Kołodno i Zdzięcioł na Litwie, który stał się główną rezydencją Konstantego i Aleksandry z Tyszkiewiczów. W lutym 1580 r. Konstanty Ostrogski otrzymał urząd krajczego litewskiego. W czerwcu 1583 r. podczas pobytu w Krakowie krajczy litewski porzucił wyznanie prawosławne i przeszedł wraz z żoną na katolicyzm. Dopiero w kilka miesięcy później, bo w listopadzie, Konstanty książę Ostrogski powiadomił ojca o swojej konwersji. Stosunki pomiędzy ojcem i synem po zmianie wyznania uległy ochłodzeniu. W trakcie podwójnej elekcji z 1587 r. Konstanty Ostrogski poparł kandydaturę królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy. W nagrodę, na początku 1588 r. nowy król mianował go podczaszym litewskim. Jednak młody książę zmarł już w kwietniu 1588 r. w Bazalii i został pochowany w kościele katolickim w Ostrogu. Małżeństwo Konstantego z Aleksandrą z Tyszkiewiczów było bezpotomne.
Najmłodszy syn Konstantego Wasyla - Aleksander - urodził się 1 lipca 1570 r. w Wiewiórce pod Tarnowem. Jego matka zmarła w połogu i dlatego został on wychowany pod przemożnym wpływem ojca. W 1590 r. ojciec darował Aleksandrowi duży majątek wołyński Równe, a potem także jeszcze posiadłości: Bazalię, Ostropol i Lubartów. W maju 1593 r. został mianowany wojewodą wołyńskim. Niemal równocześnie dostał też starostwo perejasławskie. W 1592 r. Aleksander poślubił Anną z Kostków, córkę wojewody sandomierskiego Jana Kostki i Zofii z Odrowążów. Wniosła ona Aleksandrowi w posagu olbrzymie dobra: połowę Jarosławia wraz z 19 wsiami, Kańczugę z 11 wsiami w ziemi przemyskiej, Dzików, klucz piękoszowski z 18 wsiami w powiecie wiślickim, połowę Ułazowa w województwie bełskim i włość cieszowską w województwie podolskim oraz dwór przy ulicy Grodzkiej w Krakowie. W tym miejscu należy wspomnieć, że w 1606 r. Anna z Kostków Ostrogska wykupiła od swojej siostry Katarzyny, od 1593 r. żony Adama Hieronima Sieniawskiego, w przyszłości podczaszego koronnego, jej część Jarosławia, a w kilka lat później również i należące do niej wioski, skupiając w ten sposób w swoim ręku wszystkie dobra klucza jarosławskiego, na które składało się l miasto i 29 wsi.
Aleksander książę Ostrogski, wojewoda wołyński
Najstarszym synem Konstantego Wasyla był Janusz. Urodził się on w 1554 r. w Tarnowie. Dzieciństwo spędził w Dubnie na Wołyniu i Tarnowie w Małopolsce. W latach 1568-1573 przebywał na dworze cesarskim w Wiedniu, gdzie z polecenia ojca zabiegał o uwolnienie swojej ciotki Beaty Łaskiej z więzienia w Kieżmarku. Prawdopodobnie długi pobyt w Wiedniu przyczynił się do konwersji Janusza z wiary prawosławnej na katolicyzm (przed rokiem 1577). Był pierwszym kniaziem Ostrogskim wyznania katolickiego. Po powrocie na stałe do kraju książę Janusz przebywał najczęściej w Dubnie, które stało się jego główną rezydencją. Poza tym lubił przebywać w Tarnowie, który jak wiemy należał do jego matki. 24 grudnia 1547 r. cesarz Karol V Habsburg nadał bowiem jego dziadkowi, Janowi Amorowi Tarnowskiemu, jego potomkom i spadkobiercom na dobrach tarnowskich tytuł hrabiego na Tarnowie. Po śmierci hetmana tytuł ten przeszedł na wuja Janusza - Jana Krzysztofa Tarnowskiego, a następnie na jego matkę - Zofię z Tarnowskich księżnę Ostrogską. 1 lipca 1570 r. po śmierci matki kolejnym hrabią na Tarnowie został Janusz książę Ostrogski.
W 1582 r. Janusz książę Ostrogski poślubił Zuzannę Seredy, córkę Jerzego, jednego z najzamożniejszych magnatów węgierskich, a wnuczkę Kaspra Seredy, starosty Węgier i gubernatora Siedmiogrodu. Jej matką była Katarzyna z Olszyn Buczyńska herbu Strzemię, która po śmierci Jerzego Seredy poślubiła wojewodę sieradzkiego Olbrachta Łaskiego. Tym samym pierwsza żona Janusza księcia Ostrogskiego była pasierbicą wpływowego magnata polskiego. Zuzanna Seredy była dziedziczką ogromnych posiadłości po swoim dziadku. Majątek obejmował dobra: Makowica (dziś Zborov), Regec, Bystrzyca, Debrecin, Kevest, Santow, Tala, Sandziord (dziś Svaty Jur), Bezing i Budzimir.
W 1585 r. Janusz książę Ostrogski objął urząd wojewody wołyńskiego. W trakcie podwójnej elekcji z 1587 r. w przeciwieństwie do ojca i brata Konstantego, Janusz opowiedział się za kandydaturą Maksymiliana III Habsburga. W tej postawie księcia Ostrogskiego możemy dostrzec koniunkturalizm, gdyż przystępując do frakcji habsburskiej, książę Janusz chciał zapewnić ojcu i bratu dobre przyjęcie w obozie Maksymiliana na wypadek jego niespodziewanego zwycięstwa. Dodatkowo chciał zabezpieczyć swoje interesy majątkowe na Węgrzech i w Czechach, gdzie panowali Habsburgowie. Ostatecznie książę Janusz pozostał w konflikcie między Zygmuntem Wazą a Maksymilianem Habsburgiem neutralny. Poprzestał na gestach, nie przechodząc do czynów, gdyż nie wsparł militarnie żadnej z walczących stron. W rzeczywistości postawa Ostrogskiego była na rękę Szwedowi.
Janusz książę Ostrogski, wojewoda wołyński a następnie kasztelan krakowski
Janusz książę Ostrogski na początku panowania Zygmunta III Wazy uchodził za najpotężniejszego stronnika Habsburgów w państwie polsko-litewskim. Dlatego też, młody król próbował wykorzystać go w swoich walkach przeciwko potężnemu kanclerzowi wielkiemu koronnemu i hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Sariuszowi Zamoyskiemu. Książęta Ostrogscy jako najbogatsza magnateria w Koronie mieli być oparciem króla i przeciwwagą dla znienawidzonego Zamoyskiego. 25 lutego 1593 r. Janusz Ostrogski otrzymał najwyższy świecki urząd senatorski w Koronie – kasztelan krakowski. Wakujący w tym momencie urząd wojewody wołyńskiego otrzymał młodszy brat Janusza, Aleksander. Oczywiście ta nominacja Janusza w Koronie nie obyła się bez sprzeciwu miejscowej szlachty, zapewne podjudzanej przez “Zamoyszczyków”. Pierwszy raz w dziejach ruski kniaź obejmował najwyższy urząd senatorski w Małopolsce i zarazem w Koronie. Szlachta krakowska niemal zbojkotowała wjazd księcia Ostrogskiego do Krakowa. W kwietniu 1593 r. na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach szlachta krakowska zaprotestowała przeciwko tej nominacji senatorskiej. Czyniono mu zarzuty, że nie pochodzi z województwa krakowskiego, nie mieszka w nim na stałe, używa tytułu książęcego wbrew obowiązującemu w Rzeczpospolitej prawu równości szlacheckiej oraz że jest stronnikiem cesarza. Po tym dość chłodnym przyjęciu księciu Januszowi z czasem udało się przełamać niechęć miejscowej szlachty.
W listopadzie 1597 r. Janusz książę Ostrogski pojął za żonę Katarzynę Lubomirską, córkę ówczesnego kasztelana małogoskiego i zarazem żupnika krakowskiego Sebastiana Lubomirskiego i Anny z Branickich Lubomirskiej z Ruszczy. Związek ten był czymś wręcz dziwnym, gdyż Lubomirskich należy traktować w kategoriach “homo novus”. Bowiem Sebastian Lubomirski, był człowiekiem, który jako pierwszy w swoim rodzie objął urząd dający mu prawo do zasiadania w Senacie – kasztelania małogoska. Przedstawiciel starego i potężnego rodu książęcego poślubił przedstawicielkę parweniuszy. Możliwe, że w ten sposób książę Janusz próbował wzmocnić swoją pozycję w oczach szlachty krakowskiej i szerzej małopolskiej.
Katarzyna z Lubomirskich księżna Ostrogska, druga żona Janusza
W październiku 1612 r. liczący blisko 60 lat książę Janusz ożenił się po raz trzeci z 18-letnią Teofilą Tarłówną, córką chorążego przemyskiego Zygmunta Tarły i kasztelanki sandomierskiej Barbary z Sulejowa Sobkówny. Książę liczył, że małżeństwo to da mu upragnionego syna i dziedzica jego rozległych dóbr. Teofila urodziła upragnionego syna - Janusza Włodzimierza, który urodził się 23 kwietnia 1617 r. Jednak książę nie cieszył się długo, gdyż syn zmarł po krótkiej chorobie 11 stycznia 1618 r.
W tym miejscu warto przyjrzeć się relacjom jakie panowały w łonie rodu książąt Ostrogskich. Aleksander książę Ostrogski był bardzo porywczy. Toczył liczne spory o charakterze majątkowym. Trudny charakter księcia leżał u podstaw jego licznych konfliktów z najstarszym bratem - Januszem. Uniemożliwiło to przez wiele lat zawarcie jakiegoś kompromisu w sprawie podziału ogromnego majątku po ojcu Konstantym Wasylem. Obaj bracia gotowi byli użyć siły zbrojnej w walce o przejęcie jak największej części ojcowskiego majątku. Dlatego też, Konstanty Wasyl książę Ostrogski postanowił jeszcze za swego życia dokonać podziału swojego władztwa. Mediatorem został dawny klient i wychowanek książąt Ostrogskich, ówczesny kasztelan biecki a następnie wojewoda podolski Aleksander Koniecpolski. Ostatecznie w marcu 1603 r. doszło do podziału dóbr rodowych, a następnie w maju dokument został wniesiony do ksiąg Trybunału Koronnego w Lublinie.
Zgodnie z ustalonym podziałem Janusz książę Ostrogski otrzymał w powiecie łuckim: Dubno (1 miasto, 47 wsi i 9 folwarków) oraz Stepań z Deraźną (2 miasta, 67 wsi i 3 folwarki); w powiecie krzemienieckim: Konstantynów (1 miasto, 66 wsi i 2 folwarki), Bazalia z Lasucinem (2 miasta, 42 wsie, 4 folwarki), Krasiłów i Kuźmin (2 miasta, 22 wsie, 2 folwarki), Sulżyńce (1 miasto, 16 wsi, l folwark); w powiecie żytomierskim: Cudnów, Piątek i Romanów (2 miasta, 34 wsie), Januszpol (1 miasto, 11 wsi i l folwark), Krasnopol (l miasto, 5 wsi, l folwark), Wilsk z Dawidowcarni (l miasto i 11 wsi); w województwie ruskim: Staresioło (9 wsi i 2 folwarki), Tuchla i Skole (23 wsie i l folwark); w województwie sandomierskim: Opatów (1 miasto, 12 wsi, 4 folwarki), Ćmielów (1 miasto, 8 wsi, 4 folwarki), Wiewiórka (16 wsi i 4 folwarki); w województwie krakowskim: Kowala, Pleszówi połowa Pszewierczan (razem 12 wsi i części wsi oraz 3 folwarki). Natomiast Aleksander książę Ostrogski otrzymał: w powiecie łuckim: Suraż (1 miasto i 8 wsi), Dorohobuż (1 miasto, 6 wsi i 6 folwarków), Berezdów i Smołdyrew (2 miasta, 19 wsi, 2 folwarki), Równe z Aleksandrią (2 miasta, 29 wsi i 6 folwarków), Satijów i Żornowno (2 miasta, 20 wsi i 4 folwarki), Krupa (15 wsi), oraz Zwiahel (3 miasta - Zwiahel, Niesołoń i Barasze, 47 wsi i 5 folwarków), przy czym należy podkreślić, że część tej ostatniej włości leżała również w województwie kijowskim; w powiecie krzemienieckim: Czerniechów i Kołodno (2 miasta, 30 wsi i 4 folwarki), Połonne z Baranowiczarni (2 miasta, 41 wsi, 7 folwarków), Ostropol (l miasto i 22 wsie), Lubar vel Lubartów (1 miasto i 9 wsi), Kożlin (1 miasto i 4 wsie); w województwie kijowskim: Białogródka (4 wsie) oraz Dymir (1 miasto i l wieś); w województwie bracławskim: Krasne (1 miasto i 12 wsi), Kaniówka (l miasto), Rohożna (1 miasto i 10 wsi), Raszków z Rybniczarni i Strojniczarni (3 miasta i 4 wsie); w województwie ruskim: Przeworsk z Gorliczyną (1 miasto i 10 wsi), Tarnopol (1 miasto, 10 wsi i l folwark); w województwie krakowskim: Rożnów (16 wsi i 3 folwarki); w województwie brzeskolitewskim: Turów (l miasto, 48 wsi i 9 folwarków);w województwie mińskim: Tarasów (4 wsie); w województwie wileńskim: Słoweńsko (13 wsi i 2 folwarki). Oprócz tego bracia otrzymali po połowie księstwa ostrogskiego (miasta Ostróg i Międzyrzecz, 84 wsie i 8 folwarków) w powiecie łuckim, hrabstwa tarnowskiego (l miasto, 30 wsi i 6 folwarków) w powiecie pilzneńskim oraz włości zdzięciolskiej (l miasto, 39 wsi i 3 folwarki) w województwie nowogródzkim. Dodajmy w tym miejscu, że w księstwie ostrogskim Janusz wziął połowę Ostroga, Międzyrzecz i 37 wsi z 4 folwarkami, a Aleksander otrzymał połowę Ostroga, 47 wsi i 4 folwarki. Hrabstwo tarnowskie zostało podzielone w ten sposób, że każdy ze spadkobierców otrzymał połowę Tarnowa oraz po 15 wsi i 3 folwarki. Dobra zdzięciolskie w całości trafiły natomiast do rąk młodszego syna wojewody kijowskiego. We wspólnym posiadaniu miał pozostać dobra, które nie miały w pełni uregulowanej sytuacji prawnej: Roztoki, Kobylin (Kobyle) i Korzec a władza nad nimi była czysto iluzoryczna. Oprócz tego bracia rozdzielili kamienice znajdujące się w Krakowie, Wilnie, Łucku i Mińsku. Bracia potwierdzili, że będą opiekować się katolikami i prawosławnymi. Obie strony gwarantowały, że zachowają przywileje świątyń obu wyznań znajdujących się w ich włościach.
Podsumowując, w 1603 r. dobra należące do Konstantego Wasyla księcia Ostrogskiego obejmowały 49 miast, 937 wsi i 106 folwarków. Użytkował on również 2 miasta - Kijów i Włodzimierz oraz 16 wsi królewskich. Jego prywatne dobra w trzech województwach kresowych (wołyńskim, kijowskim i bracławskim) zajmowały powierzchnię około 19100 km2. Ostatecznie więc na dobra Janusza składało się 19 miast, 453 wsie i 48 folwarków, a na posiadłości Aleksandra 31 miast, 484 wsie i 58 folwarków.
Należy jednak zaznaczyć, że na części przyznanych synom majątków wojewoda kijowski Konstanty Wasyl książę Ostrogski zastrzegł sobie dożywocie.
Dobra należące książąt Ostrogskich na tle włości innych magnatów
12 grudnia 1603 r. w miejscowości Krasne na Podolu, w czasie objazdu swoich ruskich dóbr, zmarł nagle w wieku 33 lat Aleksander książę Ostrogski. Jego nagła śmierć zrodziła podejrzenia o to, że został on otruty. Z małżeństwa z Anną z Kostków księżną Ostrogską doczekał się ośmiorga dzieci: Zofii, Adama Konstantego (nazywanego najczęściej Konstantym), Janusza Pawła, Aleksandra, Katarzyny, Anny Alojzy, Krzysztofa i Wasyla. Niespodziewana śmierć Aleksandra księcia Ostrogskiego spowodowała zaostrzenie stosunków między wdową po nim Anną z Kostków księżną Ostrogską a jej teściem Konstantym Wasylem i szwagrem Januszem. Książęta Ostrogscy zgłosili pretensje do sprawowania opieki nad dziećmi i majątkiem zmarłego wojewody wołyńskiego. Ostatecznie jednak w wyniku ugody zawartej w Lublinie 13 lipca 1604 r. Anna z Kostków księżna Ostrogska otrzymała pełne prawo do dysponowania majątkiem po mężu oraz do sprawowania opieki nad dziećmi. Jedynie w sprawie wydania córek za mąż miała zasięgać rady książąt Konstantego Wasyla i Janusza. W latach 1605–1607 zmarli kolejno młodsi synowie Aleksandra księcia Ostrogskiego - Wasyl, Krzysztof i Aleksander.
23 lutego 1608 r. w Ostrogu w wieku 84 lat zmarł senior rodu - Konstanty Wasyl. Został pochowany w cerkwi zamkowej w Ostrogu. W maju br, dokonano podziału pozostałych po nim ruchomości. Księżna Anna oświadczyła wówczas, że nie ma żadnych pretensji majątkowych do Janusza księcia Ostrogskiego. W rzeczywistości jednak stosunki między nią a szwagrem nigdy się nie poprawiły, gdyż ten ostatni do końca swego życia prowadził liczne spory z bratową i bratankami.
Anna z Kostków księżna Ostrogska zajęła się wychowaniem i wykształceniem pozostałych przy życiu dwóch najstarszych synów - Adama Konstantego i Janusza Pawła. Po śmierci teścia Konstantego Wasyla z otoczenia synów usunęła prawosławnych nauczycieli. To dzięki jej wpływom, na przełomie 1608 i 1609 r. młodzi książęta dokonali konwersji na katolicyzm. Jeszcze w 1609 r. zostali uczniami kolegium jezuickiego w Jarosławiu, do którego uczęszczali do 1611 r. Wkrótce po zakończeniu nauki w Jarosławiu, zapewne jeszcze w 1611 r. młodzi bracia Ostrogscy udali się w podróż zagraniczną. W czasie jej trwania studiowali przez czas jakiś na uniwersytecie w Leuven, a w 1613 r. na Sejmie Rzeszy w Ratyzbonie zostali przyjęci na audiencję u cesarza Macieja Habsburga, a w Rzymie przez papieża Pawła V. Książęta zwiedzili południowe Niderlandy, Niemcy i Włochy, a być może również Francję i Hiszpanię. Swoją podróż edukacyjną zakończyli zapewne w pierwszej połowie 1615 r.
Anna z Kostków księżna Ostrogska, żona Aleksandra
W 1616 r. Anna z Kostków księżna Ostrogska przekazała dorosłym już synom większość dóbr po ich ojcu Aleksandrze. Przy czym zatrzymała dla siebie te majątki, na których miała zapis dożywocia. Adam Konstanty i Janusz Paweł nigdy nie dokonali podziału odziedziczonych po ojcu posiadłości. Wspólnie zarządzali ogromnymi włościami położonymi: województwie krakowskim - Rożnów, województwie sandomierskim - Tarnów – połowa miasta i klucza, województwie ruskim -Krakowiec, Przeworsk, Tarnopol, województwie wołyńskim - Berezdów, Dorohobuż, Kniehynin, Krupa, Lubar, Łabuń, Ostropol, Ostróg – połowa miasta i klucza, Połonne, Równe, Satyjów, Smołderów, Suraż, Zwiahel, województwie kijowskim - Barasze, Białogródka, Dymir, Noryńsk, województwie bracławskim - Kobyle, Krasne, Marianów, Raszków, Sutyska, Szpików, Woroszyłówka oraz na Litwie - Słoweńsk, Tarasów, Turów, Zdzięcioł. W sumie ich włości obejmowały 16 zamków, 38 miast, 494 wsie, 213 folwarków oraz 8 wójtostw. Roczny dochód z tych dóbr wyliczono można oszacować na olbrzymią kwotę ponad 200 tysięcy florenów.
W przypadku książąt Ostrogskich swój zakorzeniony sens nie traci przysłowie „z rodziną najlepiej wychodzi się na zdjęciu”...
Adam Konstanty i Janusz Paweł, odziedziczyli po ojcu spór z kasztelanem krakowskim Januszem. Jak już wiemy, stryj, niezadowolony z aktu podziałowego z 1603 r., toczył ze szwagierką i bratankami waśnie o granice dóbr i zgłaszał pretensje do części majątków przyznanych niegdyś Aleksandrowi księciu Ostrogskiemu. Przyczyną konfliktu w wewnątrz rodu było również zagarnięcie przez Janusza starostwa perejasławskiego w województwie kijowskim, które po śmierci księcia Aleksandra objął, prawdopodobnie chyba bez tytułu prawnego, jego najstarszy syn, Adam Konstanty liczący sobie wówczas siedem lat. Dlatego też, starostwem administrował w jego imieniu stryj Janusz, który sam wystarał się o przywilej na Perejasław w 1604 r., a formalnie przejął tę królewszczyznę dopiero po śmierci bratanka w 1618 r. Problem polega jednak na tym, że w Metryce Koronnej nie odnotowano nadania Perejasławia ani na rzecz Adama Konstantego, ani też na rzecz Janusza. Na tej podstawie należy domniemywać, że po śmierci Aleksandra, książęta Ostrogscy władali starostwem perejasławskim bez jakiegokolwiek tytułu prawnego, a w kancelarii królewskiej zaakceptowano ten stan rzeczy. Przynajmniej do 1613 r. za starostę perejasławskiego uważano Adama Konstantego. Od 1615 r. zarówno pod względem formalnym, jak i faktycznym starostwo przejął jednak jego stryj Janusz i zatrzymał je w swoich rękach do końca życia.
10 kwietnia 1618 r. w Lublinie po krótkiej chorobie zmarł książę Adam Konstanty, który został pochowany w Kaplicy pw. św. Stanisława przy kolegiacie w Jarosławiu. W ten oto sposób Janusz Paweł po śmierci brata stał się jedynym dziedzicem ogromnych majętności młodszej linii książąt Ostrogskich. Stryj Janusz książę Ostrogski, po śmierci swojego jedynego syna, zdecydował się sfinalizować odkładaną od kilku lat sprawę powołania ordynacji ostrogskiej i 22 czerwca tego roku podał do akt trybunalskich statut i szczegółowe rozporządzenia dotyczące dziedziczenia ordynacji. Janusz Paweł książę Ostrogski został odsunięty od sukcesji, a utworzony przez stryja majorat miał być dziedziczony przez męskich potomków córki kasztelana krakowskiego, Eufrozyny, która była żoną swojego dalekiego kuzyna kasztelana wołyńskiego a następnie wojewodę bracławskiego Aleksandra księcia Zasławskiego, w prostej linii potomka Wasyla księcia Ostrogskiego.
W 1619 r. Janusz Paweł książę Ostrogski postanowił się ożenić. Wybór padł na Izabelę Daniłowiczówna, córka Mikołaja, podskarbiego wielkiego koronnego oraz Heleny z Uchańskich, wojewodzianki bełskiej. Jednak 6 sierpnia 1619 r. w Lublinie zmarł nagle Janusz Paweł. W tym miejscu należy wyjaśnić, że dwaj ostatni męscy przedstawiciele młodszej linii rodu książąt Ostrogskich zmarli w wyniku powikłań chorobowych, do jakich doprowadziła nieleczona lub też źle leczona kiła.
Majątki po Januszu Pawle księciu Ostrogskim przejęły, każda po 1/3 części, jego siostry - Zofia, żona krajczego wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego, Katarzyna, od 1620 r. żona wojewody kijowskiego Tomasza Zamoyskiego i Anna Alojza, od 1620 r. żona hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego Jana Karola Chodkiewicza. Anna Alojza, żona Jana Karola Chodkiewicza. Po rychłej śmierci męża pozostawała ona do końca życia jedyną dysponentką własnego majątku. Po jej śmierci w 1654 r. całe te dobra zostały podzielone pomiędzy jej siostrzeńców - Aleksandra Michała Lubomirskiego, Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, Konstantego Jacka Lubomirskiego oraz Jana Sobiepana Zamoyskiego.
Czas powrócić do pozostałego przy życiu stryja zmarłych książąt Ostrogskich, Janusza. Jednym z jego najważniejszych dokonań było ustanowienie ordynacji ostrogskiej. W 1609 r. Sejm Rzeczpospolitej uchwalił specjalną konstytucję w tej sprawie. W czerwcu 1618 r. końcowa redakcja aktu fundacyjnego ordynacji została wpisana do akt Trybunału Lubelskiego.
Ordynacja objęła jedynie część majątku księcia Ostrogskiego. Zgodnie z aktem fundacyjnym ordynacja składała się z majątków: w powiecie łuckim to Ostróg, Międzyrzecz. Dubno i Stepań o łącznej powierzchni około 4480 km2; w powiecie krzemienieckim to Konstantynów, Bazalia, Krasiłów, Kuźmin i Sulżyńce o łącznej powierzchni około 2300 km2; w powiecie włodzimierskim to Lutowiż, Hrybowica, Lisznia i Śmiłowicze o łącznej powierzchni około 50 km2; w powiecie żytomierskim to Cudnów, Piątek, Januszpol, Miropol, Krasnopol, Czarto:ryja, Sapohów, Niemilna, Zaborzyca, Sosnów, Detkowice i Wilsk o łącznej powierzchni około 3415 km2; oraz w powiecie winnickim Pików, Hlińsk i Nowy Ostrożek o łącznej powierzchni około 680 km2. Ogółem więc, położona na terenie województw wołyńskiego, kijowskiego i bracławskiego ordynacja ostrogska obejmowała powierzchnię około 10925 km2. W jej skład weszły głównie dobra przejęte przez księcia Janusza na mocy umowy z 1603 r. jaką zawarł z młodszym bratem Aleksandrem. Na Wołyniu dobra ordynackie obejmowały około 300 wsi, w województwie kijowskim około 70, a w województwie bracławskim około 30 wsi. Na obszarze ordynacji znajdowały się następujące miasta: województwie wołyńskim - Ostróg (połowa), Międzyrzecz, Dubno, Szepetyn, Stepań, Deraźna, Bereźnica, Konstantynów (Stary Konstantynów), Kuźmin, Bazalia, Krasiłów, Sulżyńce i Lutowiż; w województwie kijowskim - Cudnów, Piątek, Januszpol, Miropol, Krasnopol, Czartoryja i Wilsk oraz w województwie bracławskim - Pików, Hlińsk i Nowy Ostrożek. Razem więc był to dość pokaźny majątek składający się z 23 miast i około 400 wsi.
Dobra ordynackie mogli dziedziczyć tylko mężczyźni, w pierwszym rzędzie syn księcia Janusza, a gdyby tego nie było, któreś z dzieci córki Janusza księcia Ostrogskiego, Eufrozyny, która wyszła za mąż za swojego dalekiego kuzyna kasztelana wołyńskiego a następnie wojewodę bracławskiego Aleksandra księcia Zasławskiego, w prostej linii potomka Wasyla księcia Ostrogskiego. Obowiązywała w tym wypadku zasada starszeństwa. Pierwszym ordynatem, w myśl tego zapisu, został po śmierci fundatora Franciszek Zasławski, choć w okresie jego małoletności majątkiem ordynackim zarządzał jego ojciec Aleksander. W razie wygaśnięcia męskiej linii tego rodu ordynacja miała przejść w ręce linii Radziwiłłów, która wywodziła się od siostrzeńca księcia Ostrogskiego podczaszego wielkiego litewskiego i pana na Dubinkach, Lichtenbergu, Słucku i Kopylu, Janusza Radziwiłła. A gdyby i ta wymarła, dobra ordynackie miały przypaść Zakonowi Maltańskiemu, a ordynatem winien zostać zacny urodzeniem i dzielnością kawaler maltański. Każdy ordynat miał wystawiać na potrzeby Rzeczpospolitej 600 żołnierzy oraz utrzymywać w dobrym stanie zamki należące do dóbr ordynackich, z twierdzą w Dubnie na czele. Włości ordynackich, zgodnie z ideą ordynacji, nie wolno było zastawiać ani zamieniać. Miały one pozostawać w całości nienaruszone i niepodzielone. Każdy ordynat musiał być katolikiem. Ordynaci mieli prawo do pieczętowania się herbem Ostrogskich, dlatego też nazywano ich później książętami ostrogskimi.
Ordynacja Ostrogska i dobra książąt ostrogskich po za ordynacją - źródło: "Księstwa Rzeczpospolitej. Państwa magnackie jako region polityczny" Mariusz Kowalski, PAN 2013, s. 169
Na ogromne dobra Janusza księcia Ostrogskiego składały się również majątki alodialne: w województwie sandomierskim - Tarnów z wsiami Biała, Chyszów, Mikołajowice, Nowodworze vel Nowy Dwór (połowa zamku, miasta i przedmieścia oraz 26 wsi i części wsi), Wiewiórka (15 wsi), Opatów, Ćmielów, Ostrowiec, Denków, Grocholice, Krzczonowice, Sulejów, Częstocice, Kosowice, Świrna, Nietulisko (razem 4 miasta oraz 48 wsi i części wsi); w województwie krakowskim - Pleszów, Marszowice, Polanowice, Kobierzyn, Prokocim, Piasek Wielki, Kowala, Grębocin, Zębocin, Żerkowice, Czechy, Krzyszkowice i Szczepanowice (razem 13 wsi i części wsi);w województwie lubelskim - Jakubowice, Świdniczek, Świdnicka Wola, Rudniczek, Długie i Wałowice (razem 6 wsi i części wsi); w województwie ruskim - Tuchla i Skole (1 miasto i 23 wsie) oraz Staresioło (l zamek i 9 wsi); w województwie kijowskim: Rokitna i Olszanica (2 miasta, powierzchnia dóbr około 785 km2); w województwie bracławskim - Lipowiec (4 miasta i około 15 wsi, powierzchnia dóbr około 690 km2), Tetyjów, Łobaczów, Piatyhory, Koszów i Kasperówka (razem 7 miast i przynajmniej 5 wsi, powierzchnia dóbr około 1830 km2). Dobra alodialne odziedziczone przez spadkobierców Janusza księcia Ostrogskiego obejmowały więc razem 19 miast i około 160 wsi. W sumie zatem na włości kasztelana krakowskiego składało się z 42 miast i około 560 wsi, a jego dobra w trzech wschodnich województwach zajmowały powierzchnię około 14230 km2.
Warto również nadmienić, że Janusz książę Ostrogski kupił rozległe ziemie w Warszawie w rejonie dzisiejszej ulicy Tamka, gdzie rozpoczął budowę nigdy jednak nieukończonego zamku, gdzie w początku lat 80-tych XVII w. zbudowano pałac, nazywany do dziś zamkiem Ostrogskich. W swoim ręku trzymał starostwo włodzimierskie oraz wielkie starostwa kresowe - białocerkiewskie, bohusławskie, czerkaskie, kaniowskie i perejasławskie, na których terenie prowadził intensywną akcję osadniczą i skąd czerpał duże dochody. Wreszcie jako kasztelan krakowski pobierał sumy z tzw. dóbr krzesłowych kasztelanii krakowskiej - miasto Myślenice i 11 okolicznych wsi. Dlatego też, książę Ostrogski był najbogatszym magnatem w Rzeczypospolitej za panowania Zygmunta III Wazy.
Janusz Ostrogski zmarł w nocy z 12 na 13 września 1620 r. w Grocholicach w powiecie sandomierskim. Pochowano go w Tarnowie 3 listopada 1620 r. Jak już wiemy, zgodnie z prawem ordynację ostrogską miał przejąć małoletni wnuk zmarłego, Franciszek książę Zasławski, będący synem Aleksandra Zasławskiego i Eufrozyny z Ostrogskich Zasławskiej. 4 czerwca 1620 r. Janusz książę Ostrogski wyznaczył trzech patronów i dwunastu opiekunów ordynacji i małoletniego księcia ordynata. Patronami ordynacji został król Zygmunt III Waza oraz jego synowie królewicze Władysław Zygmunt i Jan Kazimierz, opiekunami zaś arcybiskup gnieźnieński i prymas Wawrzyniec Gembicki, biskup krakowski Marcin Szyszkowski, biskup łucki Andrzej Lipski, biskup kijowski Bogusław Radoszewski, kasztelan wileński Janusz Radziwiłł, wojewoda wołyński Janusz Zasławski, wojewoda bełski Rafał Leszczyński, kasztelan wojnicki Mikołaj Firlej, łowczy halicki Jakub Ły(Li)chowski, podstarości krakowski Melchior Michałowski, podstarości włodzimierski Jan Wiszczycki i Walenty Czerwiński.
Wszyscy tutaj wymienieni od patronów, opiekunów, ojca i matki ordynata aż po księżnę wdowę - włączyli się w grę o uzyskanie jak największych korzyści finansowych z zaistniałej sytuacji.
By było zabawniej i bardziej zagmatwać sytuację należy wspomnieć, że żyła jeszcze trzecia żona Janusza księcia Ostrogskiego, Teofila z Tarłów Ostrogska, która posiadała dożywocie na części dóbr zmarłego męża. Zgodnie z zapisem dożywocia dokonanym w dniu 14 lipca 1616 r. przez Janusza księcia Ostrogskiego na rzecz żony Teofili z Tarłów Ostrogskiej, w skład wydzielonej jej części spadku wchodzić miały: w powiecie sandomierskim - wsie Częstocice, Jędrzejowice, Kosowice, Mirkowice, Momina, Nietulisko, Świrna i Wodziradz; w powiecie pilzneńskim - wsie Borowa, Czarna, Dąbie, Dąbrówka, Jastrząbka, Jaźwiny, Korzeniów, Mokre, Nagoszyn, Przeryty Bór, Róża, Wiewiórka, Wolica, Zassów vel Zasów, Żarówka vel Żdżar, Żdżarzec; oraz w powiecie lwowskim - włość Stare Sioło z zamkiem oraz wsie Budków, Podmonastyrze, Hlebowice, Dębowica, Suchodół, Olchowiec, Łopuszna, Szołomyja i Hryńce i Tuchla i Skole (23 wsie i l folwark). Wszystkie majątki pozostające w dożywotnim użytkowaniu księżnej Teofili obejmować miały 2 miasteczka, 2 zamki i 56 wsi. Dzierżyła również 4 własne wsie w województwie krakowskim, które odziedziczyła po swojej matce – Barbarze z Sobków Tarłowej, kasztelanowej sądeckiej.
Zygmunt III Waza, król Polski i wielki książę litewski, jeden z trzech patronów ordynacji ostrogskiej
Królewicz Władysław Zygmunt Waza, jeden z trzech patronów ordynacji ostrogskiej
Dość ciekawym jest, że nad umierającym Januszem księciem Ostrogskim czuwał wojewoda bełski Rafał Leszczyński, wojewoda bracławski Aleksander książę Zasławski oraz Teofila z Tarłów Ostrogska. Bardzo szybko przybyli kolejni opiekunowie, a protektorzy przysłali swojego przedstawiciela w osobie sekretarza królewskiego Jakuba Zadzika. Dzięki temu, już 4 październiku 1620 r. w Ćmielowie odbyła się pierwsza konferencja opiekunów. Opiekunowie musieli w krótkim okresie podjąć kluczowe decyzje w sprawach ordynackich, większość z nich zapadła pomiędzy 16 a 20 października. Obszar podejmowanych decyzji był bardzo szeroki i zaczynał się od zapewnienia właściwej oprawy dla wdowy, poprzez uregulowanie wszelkich wierzytelności i kończąc zaś na podjęciu decyzji wobec małoletniego Franciszka księcia Zasławskiego. Opiekunowie dążyli do osiągnięcia jak największych korzyści materialnych dla siebie, w efekcie czego wytworzyła się dość nerwowa atmosfera wzajemnych oskarżeń i nieufności. W wyniku sporów z opieki zrezygnował biskup łucki Andrzej Lipski. Bezpośrednią konsekwencją prac w Ćmielowie było wpisanie do ksiąg grodzkich w Nowym Mieście Korczynie tekstu ordynacji stworzonej w 1618 r. przez Janusza księcia Ostrogskiego, co nastąpiło 29 października 1620 r. Tym samym oficjalnie Franciszek książę Zasławski stał się pierwszym ordynatem ostrogskim. Dzięki temu doszło do ponownego połączenia latyfundiów dwóch linii rodu kniaziów na Ostrogu i Zasławiu.
Królewicz Jan Kazimierz Waza, jeden z trzech patronów ordynacji ostrogskiej
Największe kontrowersję wywołał jednak fakt zaginięcia testamentu Janusza księcia Ostrogskiego, który według opinii zawierał wiele nadań dla sług, przyjaciół, a nawet żony Teofili z Tarłów Ostrogskiej. Przyjmuje się, że brak testamentu był na rękę opiekunom, którzy mogli w ten sposób zaoszczędzić ogromne sumy. Sytuacja skomplikowała się 8 października, kiedy to szlachta bezpośrednio związana z dworem zmarłego, zawiązała konfederację. Po czym wysłała do Ćmielowa swoją delegację i włączyła się do walki o pieniądze po zmarłym księciu. Pod ich naciskiem opiekunowie przeprowadzili śledztwo w sprawie zaginięcia testamentu. Nie ustaliło ono sprawcy, ale wymusiło na kilku urzędnikach księcia złożenie przysiąg oczyszczających z winy, a także wskazywało osoby, które mogły mieć związek ze sprawą. Ostatecznie na początku 1621 r. testament się znalazł.
Wojewoda bracławski Aleksander książę Zasławski otrzymał 200 000 zł. Księżna wdowa Teofila z Tarłów Ostrogska otrzymała jako rekompensatę odprawy wdowiej 80 000 zł. W tym miejscu należy wspomnieć, że księżna-wdowa na pewno zawarła z rodziną książąt Zasławskich dodatkowy układ o wzajemnej wymianie części przypadających jej oraz im dóbr. Układ ten był korzystny dla niej, gdyż suma poboru z majątków zapisanych jej przez męża była zdecydowanie niższa od sumy poboru z włości, które znalazły się w jej faktycznym posiadaniu. Ostatecznie przejęła w powiecie sandomierskim miasteczka Denków i Ostrowiec wraz z 6 wsiami; w powiecie pilzneńskim 14 wsi całych i 1 część wsi; w powiecie lwowskim miasteczko Stare Sioło z zamkiem i 8 wsiami oraz w powiecie stryjskim miasteczko Tuchla z 23 wsiami. Razem dobra użytkowane przez Teofilę z Tarłów Ostrogską składały się więc z 4 miasteczek, 51 wsi całych i 1 części wsi.
30 marca 1621 r. w Nowym Mieście Korczynie podjęto decyzję o przekazaniu władzy wojskowej nad pułkiem ordynackim Jerzemu księciu Zasławskiemu, stryjowi pierwszego ordynata Franciszka. Jak się okazało owa konfederacja szlachty została zawiązana z inicjatywy Aleksandra księcia Zasławskiego, który w sposób znaczny wzmocnił swoją pozycję w ordynacji względem pozostałych opiekunów.
Pod koniec października 1620 r. zawiązał się drugi związek szlachty, który możemy nazywać konfederacją Kropiwnickiego. Rokosz szlachty trwał aż do czerwca 1621 r., kiedy to akt konfederacji został w uroczystej formie spalony. Było to niezwykłe zjawisko, gdyż konfederacja wywalczyła duże ustępstwa w kwestiach prawno-organizacyjnych ordynacji ostrogskiej. Tym samym szlachta ordynacka stała się współtwórcami kształtujących się ram ordynacji. W latach małoletności księcia Franciszka i Władysława Dominika był to czynnik współdecydujący o losach ordynacji wspólnie z opiekunami, księżną wdową Teofilą z Tarłów Ostrogską i Aleksandrem księciem Zasławskim.
Kończąc już, Franciszek książę Zasławski zmarł tragicznie 28 czerwca 1621 r. spadając podczas zabawy z murów zamku w Ostrogu. Drugim ordynatem został jego młodszy brat Władysław Dominik książę Zasławski.
Władysław Dominik książę Zasławski-Ostrogski, II ordynat ostrogski, koniuszy wielki koronny, następnie wojewoda sandomierski, po czym wojewoda krakowski
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz