Odon Mieszkowic książę poznański

 

Polskie rozbicie dzielnicowe to bardzo ciekawy a czasami wręcz brutalny okres w dziejach Naszego kraju. Dziś słów kilka o "synu który powstał przeciwko ojcu".

 

Tym wiarołomnym synem był Odon Mieszkowic w różnych okresach książę wielkopolski, poznański, w południowej Wielkopolsce i na końcu kaliski. Był on najstarszym synem Mieszka III Starego i jego pierwszej żony Elżbiety węgierskiej. Odon mimo książęcego pochodzenia nie miał łatwego życia: mając około 9 lat stracił matkę a jego ojciec poślubił Eudoksję księżniczkę ruską. Z drugą żoną Mieszko III Stary  doczekał się trzech synów: Bolesława Mieszkowica, Mieszka Młodszego i Władysława Laskonogiego oraz dwóch córek: Salomei i Anastazji.

 

  Mieszko III Stary

 

Jak już wiemy z niejednej opowieści o macochach, możemy się jedynie domyślać, że książę Odon nie miał lekko i musiał czuć się zagrożony ze strony nowej żony ojca i jej dzieci. Kilka pokoleń wstecz w rodzie Piastów przerabialiśmy już jak mogła wyglądać relacja między pasierbem a macochom, mam tutaj na myśli konflikt na linii Bolesław Chrobry-księżna Oda. W grę wchodziła również ojcowska miłość, która u Piastów na pstrym koniu jeździła, czyli dla przykładu Bolesław Chrobry wydziedziczył swojego pierworodnego syna Bezpryma na rzec Mieszka II Lamberta, swojego drugiego syna z kolejnego małżeństwa. Oczywiście Piastowie nie byli jakimiś zwyrodnialcami i tego rodzaju przykłady można znaleźć w wielu średniowiecznych rodach panujących.

 

Mając na uwadze powyższe młody książę Odon, czuł się zagrożonym ze strony swojej macochy, która, co jest czymś naturalnym, próbowała zapewnić swoim dzieciom odpowiednią pozycję i dziedzictwo kosztem książęcych dzieci z pierwszego małżeństwa. Te rodzinne napięcia w łonie wielkopolskiej linii Piastów musiały w końcu doprowadzić do wybuchu otwartego konfliktu.

 

Mieszko III Stary będąc księciem zwierzchnim Polski starał się egzekwować swoją pryncypacką pozycję względem młodszych książąt piastowskich oraz coraz bardziej potężnych możnych panów polskich. Ta dość autorytarna i centralistyczna polityka Mieszka III Starego doprowadziła do powstania opozycji możnowładczej, która wznieciła bunt, na czele którego stanął rodzony brat księcia-seniora Kazimierz II Sprawiedliwy. "Kronika Polski" autorstwa Wincentego Kadłubka podaje, że "do wygrania Mieszka przyczynił się nie tyle oręż brata, ile wiarołomstwo przyjaciół. Opuszczony niemal przez wszystkich porzucił jednocześnie ojczyznę i tron, zadowalając się wraz z trzema synami granicznym miasteczkiem".

 

Przyjmuje się, że ów "wiarołomnymi przyjaciółmi" było wielkopolskie możnowładztwo, które powstało przeciwko swojemu księciu, a na ich czele stanął pierworodny syn Odon. O motywach działania pisze mistrz Kadłubek tłumacząc, że Odon "nie chciał dopuścić do panowania synów macochy, którym ojciec przyrzekł dziedzictwo po sobie". Wynika z tego, że Mieszko III Stary idąc śladami swojego wielkiego pradziada Bolesława Chrobrego chciał wydziedziczyć swojego pierworodnego syna, kosztem młodszych synów. Książę Odon liczył sobie wówczas już około 30 lat więc zapewne miał grono swoich zaufanych popleczników a autorytarne rządy ojca musiały również w Wielkopolsce doprowadzić do powstania opozycji możnowładczej.

 

Upokorzony i przegnany z Krakowa Mieszko III Stary prawdopodobnie musiał zmierzyć się około 1179 r. z buntem swojego syna Odona, który został wsparty przez nie tylko możnych wielkopolskich ale również przez nowego księcia zwierzchniego Kazimierza II Sprawiedliwego. O tym fakcie pisze Wincenty Kadłubek, że "również wszyscy naczelnicy nie tylko odmawiają posłuszeństwa, ale chwytają przeciw niemu za broń. Wszyscy cieszą się z przejścia pod panowanie Kazimierza". Na tej podstawie można domniemywać, że bunt Odona wsparli również książęta Pomorza Gdańskiego oraz Leszek książę mazowiecki. Niestety ani "Kronika Polski" ani "Kronika Wielkopolska" nie opisują szczegółów buntu Odona ani jego przebiegu. Można się jedynie domyślać, że młody książę dość długo musiał się przygotowywać do wystąpienia przeciwko ojcu. W ten oto sposób Odon stał się jedynym władcą Wielkopolski i poślubił księżniczkę ruską Wyszesławę halicką.

 

 Pieczęć konna Mieszka III Starego

 

Jednak Mieszko III Stary wraz z żoną Eudoksją i młodszymi synami nie miał zamiaru reszty życia spędzić na wygnaniu. Rozpoczął starania dyplomatyczne mające na celu odzyskanie Wielkopolski. Na poparcie swojego brata Kazimierz II Sprawiedliwego nie mógł liczyć z oczywistych względów. Poparcie uzyskał dopiero ze strony swoich zięciów książąt pomorskich. Tym sposobem w 1181 r. "z garstką zbrojnych podkrada się [Mieszko Stary] nocą pod metropolię [Gniezno], o świcie osacza ją, zdobywa i wkracza jako zwycięzca. Osadziwszy tam załogę, w bardzo krótkim czasie odzyskuje wszystkie ojcowskie grody, z tą samą niemal łatwością, z którą je stracił ". Następnie stary książę odbił z rąk syna ziemię poznańską około 1182 r. zostawiając w rękach syna południową Wielkopolskę tzw. ziemię przemęcką. Wincenty Kadłubek przekazuje w swojej kronice, że Mieszko III Stary przywrócił do łask swojego wiarołomnego syna i to dzięki wstawiennictwu Kazimierza II Sprawiedliwego, któremu był na rękę powrót starszego brata do Wielkopolski. Kazimierz II Sprawiedliwy czuł się zagrożony ze strony swojego bratanka Bolesława I Wysokiego księcia śląskiego, który był drugim co do starszeństwa w rodzie Piastów, za raz po Mieszku III Starym, a tym samym był drugim w kolejce do tronu jako potencjalny książę-senior, a przed Kazimierzem II Sprawiedliwym, który sięgnął po tron krakowski wbrew zapisom testamentu Bolesława III Krzywoustego.

Kazimierz książę Czartoryski - początki Familii Czartoryskich

 

Kazimierz książę Czartoryski na Klewaniu i Żukowie. Był synem Michała Jerzego Czartoryskiego i Joanny Olędzkiej.

 

Kazimierz książę Czartoryski  był zwolennikiem partii francuskiej w Polsce, pozostawał pod wpływem swej żony Izabeli Elżbiety z Morsztynów i swego teścia Jana Andrzeja Morsztyna polityka i poety barokowego. W latach 1696-1697 podczas bezkrólewia opowiadał się za kandydaturą Franciszka Ludwika de Bourbon, księcia de Conti na króla Polski. Opcja profrancuska przegrała i królem został Fryderyk August I, książę-elektor saski panujący w Rzeczypospolitej jako August II Mocny.

 

Kazimierz książę Czartoryski  

 

Nowy król dążył do wzmocnienia swojej władzy królewskiej w Polsce i wprowadzenia dziedziczności tronu w obrębie swojego rody Wettinów. August II próbował zrealizować swe zamiary wszelkimi możliwymi sposobami. Składał rozmaite obietnice Prusom (w tym m.in. tzw. sprawa elbląska), rozbudzał wśród szlachty namiętności religijne (surowe rozprawienie się z protestantami w Toruniu w 1724 roku), organizował własne stronnictwo dworskie i wynosił do zaszczytów i godności ubogie rodziny szlacheckie. W 1699 r. Kazimierz Czartoryski został przez króla Augusta II mianowany podczaszym wielkim litewskim. Było to wpisane w politykę króla, mającą na celu wzmocnienie swojej pozycji w Rzeczpospolitej i związanie ze sobą dotychczasowych zwolenników francuskiego księcia Conti. Jednak już w 1706 r. Kazimierz książę Czartoryski opowiedział się po stronie Karola XII króla Szwecji oraz detronizacji Augusta II i królewskiej elekcji Stanisława Leszczyńskiego. Książę Czartoryski za swoją lojalność wobec nowego króla Polski w 1707 r. otrzymał stanowisko podskarbiego wielkiego litewskiego. W 1709 r., po klęsce Stanisława Leszczyńskiego i Karola XII pod Połtawą, do Polski wrócił August II Sas, który pozbawił Czartoryskiego stanowiska podskarbiego i przywrócił na wcześniej zajmowany urząd podczaszego. Triumfujący król nie chciał zrażać do siebie wrogich i w obecnej sytuacji upokorzonych magnatów. Następnie w latach 1712-1724 Kazimierz książę Czartoryski był podkanclerzym litewskim, a od 1724 kasztelanem wileńskim. Natomiast Stanisława Poniatowskiego dotychczas wiernego stronnika Szwedów i obalonego Leszczyńskiego przywrócił do łask, zwrócił skonfiskowany majątek i mianował podstolim wielkim litewskim.

Kazimierz książę Czartoryski przystosowujący się do okoliczności dla doraźnych osobistych korzyści przechodząc z obozu Leszczyńskiego do Augusta II Mocnego kierował się zimną kalkulacją polityczną i interesem swojego rodu. Ta na pozór ugodowa postawa księcia-oportunisty opłaciła się, gdyż pozwoliła Czartoryskim zachować majątki i nawet wzmocnić swoją pozycję polityczną w państwie polsko-litewskim.

16 września 1720 w kościele św. Jana w Warszawie Konstancja księżniczka Czartoryska, córka Kazimierza, poślubiła Stanisława Poniatowskiego.

Dzięki sprytnemu rozdawnictwu urzędów oraz prowadzeniu tzw. „łagodnej polityki” król August II Mocny przyczynił się do powstania silnego obozu proreformatorskiego, zwanego „Familią”, złożonego m. in. z członków rodu Czartoryskich i Poniatowskich. Okazało się, że to właśnie „Familia” Czartoryskich zaczęła odgrywać kluczową rolę w Rzeczypospolitej czasów saskich.

 

 Kazimierz książę Czartoryski 

 

W zamierzeniach dworu królewskiego „Familia” miała się stać podporą rządów Wettinów w państwie polsko-litewskim. Wiązało się to z otrzymywaniem ze strony króla urzędów oraz królewszczyzn, ale również małżeństwem.

Niebawem osoby obdarzone łaską króla miały się wykazać poparciem dla niego. W 1726 roku w trakcie poważnej choroby Augusta II, przywódcy „Familii” deklarowali poparcie dla planu elekcji syna polskiego króla, podpisując stosowne zobowiązanie.

Starszy  z  synów księcia,  Michał  Fryderyk, zdobywał doświadczenie polityczne u boku pierwszego ministra króla Augusta II, Jakuba Henryka Flemminga. 30 października 1726 r. Kazimierz Czartoryski umocnił pozycję swojego rodu na dworze królewskim przez małżeństwo swojego syna Michała Fryderyka z Eleonorą Moniką Waldstein krewną  pierwszego ministra Flemminga.

W 1731 r. doszło do zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy Augustem Aleksandrem Czartoryskim a Marią Zofią Denhoffową z Sieniawskich, będącą jedyną córką i dziedziczką Adama Sieniawskiego oraz wdową po Stanisławie Denhoffie. Dzięki temu małżeństwu Czartoryski z dnia na dzień stał się najbogatszą osobą w Rzeczypospolitej oraz jedną z najbogatszych osób w ówczesnej Europie.

Małżeństwo było aranżowane przez samego króla Augusta II. Już wkrótce bo jeszcze w tym samym 1731 r. August Aleksander Czartoryski został wojewodą ruskim, a jego szwagier Stanisław Poniatowski wojewodą mazowieckim, zaś w 1732 r. zaprzyjaźniony z „Familią” jego kuzyn Franciszek Bieliński został marszałkiem nadwornym koronnym. Reformatorskie inicjatywy króla i „Familii” były jednak torpedowane przez propruskie stronnictwo Potockich, uciekające się do permanentnego zrywania sejmów (np. w 1729, 1730, 1732). Król August II Mocny zmarł na Zamku Królewskim w Warszawie o 4 nad ranem w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1733 r.

„Familia” w trakcie wolnej elekcji zawarła porozumienie z Potockimi i opowiedziała się po stronie Stanisława Leszczyńskiego, który zyskał poparcie większości szlachty. Pozostająca w mniejszości frakcja Radziwiłłów obrała królem syna zmarłego króla Augusta II, Augusta III Sasa. Wybuchła wojna domowa, w którą wmieszały się państwa ościenne przekształcając konflikt w ogólnoeuropejską wojnę o sukcesję polską. Po  upadku  Gdańska  Stanisław  Poniatowski  i  August  Czartoryski  w lipcu 1734 r. uznali  władzę  Augusta  III Sasa,  natomiast  książę  Michał  Fryderyk czekał  w  Koszalinie  i przysięgę  wierności  nowemu  królowi  złożył  aż  po  preliminariach  wiedeńskich,  na początku  1736  r. Pogodzeni z nowym królem Czartoryscy wspólnie z kamarylą Mniszcha stanowili trzon stronnictwa saskiego w Polsce za rządów Augusta III.

 

Książę Kazimierz Czartoryski zmarł 31 sierpnia 1741 w Warszawie.

 

Kazimierz książę Czartoryski utrzymywał pałac w Warszawie, w którym jego żona Izabela Elżbieta z Morsztynów prowadziła salon, który był miejscem systematycznych spotkań nie tylko mężczyzn, ale też kobiet reprezentujących elity społeczno-polityczne i kulturalne kraju, który stał się miejscem ukształtowania się stronnictwa politycznego zwanego "Familią".

Rozważając wielkość polityczną i kulturalną Czartoryskich w czasach saskich i później stanisławowskich nie można pominąć roli Kazimierza księcia Czartoryskiego, który wychował i wykształcił synów Michała Fryderyka i Augusta Aleksandra twórców obozu reform i przywódców stronnictwa „Familia” oraz córkę Konstancję, matką króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ponadto umiejętne lawirowanie Kazimierza w czasach wielkiej wojny północnej pozwoliło Czartoryskim wzmocnić swoją pozycję w Polsce.

August Aleksander Czartoryski - twórca rodowej potęgi Familii Czartoryskich, współtwórca jej polityki

4 kwietnia 1782 r. w Warszawie zmarł August Aleksander książę Czartoryski.

 

Na początek pokrótce przybliżę Wam osobę księcia Augusta Aleksandra a właściwie Aleksandra Augusta bo tak naprawdę miał na imię książę Czartoryski a następnie przyjrzymy się pochodzeniu rodu z którego pochodził oraz jego drodze ku potędze.

 

August Aleksander książę Czartoryski

 

Książę August Aleksander był synem kasztelana wileńskiego i podkanclerzego litewskiego Kazimierza Czartoryskiego i jego żony Izabeli Elżbiety z Morsztynów. Miał również siostrę Konstancję, matkę Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz dwóch braci Michała Fryderyka i Teodora Kazimierza. August Aleksander wraz z starszym bratem Michałem Fryderykiem grał pierwsze skrzypce w Rzeczypospolitej w czasach panowania Augusta III Sasa. Był współtwórcą i jednym z przywódców stronnictwa politycznego zwanego "Familią". Przez okres 51 lat pełnił funkcję wojewody ruskiego i był pułkownikiem-komendantem regimentu gwardii pieszej. Był również twórcą rodowej potęgi Czartoryskich oraz współtwórcą jej polityki. W 1731 r. książę August Aleksander poślubił wdowę po Stanisławie Dönhoffie Marię Zofię z domu Sieniawską jedyną dziedziczkę dóbr Sieniawskich (i po Dönhoffie). Młoda wdowa miała w swoim posiadaniu wielu dóbr ruskich i pałaców w Polsce - m.in. Sieniawa, Puławy, Międzyrzec Podlaski, Wilanów i Stołpce czy Końskowola. Dzięki temu małżeństwu w sposób znaczący wzrosła potęga i prestiż Augusta Aleksandra.

 

 Maria Zofia księżna Czartoryska z domu Sieniawska

 

August Aleksander książę Czartoryski był członkiem starego i znamienitego rodu książęcego pochodzącego od Koriata Michała księcia nowogrodzkiego syna Giedymina wielkiego księcia litewskiego. Synem Koriata Michała był Konstanty pierwszy książę na Czartorysku, który był bratem stryjecznym króla Polski Władysława II Jagiełły. Książęta Czartoryscy jako potomkowie Giedymina pieczętują się herbem Pogoń Litewska podobnie jak ich kuzyni: Jagiellonowie oraz książęta Koreccy, Sanguszkowie, Zasławscy-Mścisławscy czy też Olelkowicze-Słuccy. Fakt bycia bliskimi kuzynami Jagiellonów nie spowodował, że w 1572 r. zgłosili swoje roszczenia do tronu wielkoksiążęcego na Litwie czy korony królewskiej w Polsce. Nawet żaden z żyjących wówczas książąt Czartoryskich nie zgłosił swojej kandydatury w pierwszej wolnej elekcji. Jeśli nawet by to uczynili to fakt wyznawania przez nich wiary prawosławnej wykluczał ich szanse na sięgnięcie po koronę krolewską. Ponadto w tym okresie ród Czartoryskich był mocno rozrodzony a przez to ich dobra rozproszone między kilku przedstawicieli rodziny, co czyniło z nich raczej średnio zamożną szlachtę/bojarstwo z Wołynia, której przysługiwał tytuł książęcy z racji pochodzenia.

 

W XVI wieku, wśród rodów wywodzących się Giedymina, nie licząc Jagiellonów, prym wiedli książęta Olelkowicze-Słuccy będący od XV wieku najbogatszą rodziną bojarską Wielkiego Księstwa Litewskiego. Olelkowicze-Słuccy na każdym kroku podkreślali swoją pozycję oraz pokrewieństwo z panującymi Jagiellonami. W dokumentach wystawianych przez siebie tytułowali się "książęta z Bożej Łaski". Olelkowicze-Słuccy podobnie jak książęta Czartoryscy czy Ostrogscy, Zasławscy i Sanguszkowie automatycznie z racji swego pochodzenia wchodzili w skład szerokiej rady hospodara litewskiego. Przy czym tylko książęta Olelkowicze-Słuccy zajmowali szczególną pozycję, ponieważ na każdym zjeździe rady i sejmów litewskich zajmowali drugie miejsce w hierarchii zaraz po biskupie wileńskim, a przed pozostałymi biskupami katolickimi i wojewodą wileńskim. Nawet przez samych królów polskich byli traktowani z wielkimi honorami i podkreślali bliskie pokrewieństwo między Jagiellonami a Olelkowiczami. W czasie ważnych uroczystości Olelkowicz zasiadał po prawej stronie króla. W trakcie obrad sejmu lubelskiego w 1569 r. książęta Olelkowicze-Słuccy podobnie jak Aleksander książę Czartoryski starali się uzyskać dziedziczne stanowisko w Senacie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jednak zabiegi Olelkowiczów i Czartoryskich o uzyskanie dziedzicznego prawa zasiadania w Senacie z tytułu wielkoksiążęcego pochodzenia spaliły na panewce. Plany te pokrzyżowała zazdrosna litewska magnateria w osobach przedstawicieli Radziwiłłów, Gasztołdów i Chodkiewiczów. Czartoryscy musieli poczekać na szczyt swojej rodowej potęgi aż do XVIII wieku.

 

 August Aleksander książę Czartoryski

 

Droga na szczyt była długa, kręta i wymagała mozolnej pracy. Pierwszym i ważnym krokiem celem wzmocnienia swojej pozycji była decyzja o porzuceniu wiary prawosławnej i przejście na katolicyzm a w zasadzie do kościoła unickiego, co w 1598 r. uczynił Jerzy Czartoryski, książę na Klewaniu. Ten krok miał na celu zbliżyć książąt Czartoryskich do katolickiego dworu królewskiego Zygmunta III Wazy. Powołanie do życia unickiego kościoła było osobistym sukcesem króla Zygmunta. Zbliżenie do Rzymu opłaciło się, gdyż syn Jerzego księcia-konwertyty, Mikołaj Jerzy w 1633 r. został pierwszy senatorem w rodzie Czartoryskich, czyli objął urząd kasztelana wołyńskiego, następnie był wojewodą podolskim i wołyńskim. Książęta Czartoryscy podobnie jak przedstawiciele innych rodów magnackich pomnażali swoje rodowe majątki poprzez zakupy, zastawy oraz korzystne mariaże. W 1580 r. książę Jerzy poślubił Aleksandrę księżniczkę Wiśniowiecką, która wniosła mężowi jako posag dobra oleksinieckie. Wyżej już wymieniony Mikołaj Jerzy książę na Klewaniu i Żukowie w 1617 r. poślubił Izabelę księżniczkę Korecką również pochodzącą od wielkiego księcia litewskiego Giedymina, i wniosła Czartoryskim majątek Korzec. To małżeństwo przyniosło Mikołajowi Jerzemu również odpowiednie koneksje, powiązania rodzinne z Koreckimi, lubianymi na dworze królewskim, Chodkiewiczami, Kalinowskimi czy też Radziwiłłami. Mikołaj Jerzy został kasztelanem wołyńskim po swoim szwagrze Karolu Janie księciu Koreckim. Kolejnym znaczącym mariażem Czartoryskich był ślub Augusta Aleksandra z Marią Zofią Denhoffową z Sieniawskich, która w sposób znaczący wzmocniła potęgę i majątek rodu.

 

XVIII wiek to szczyt potęgi rodowej Czartoryskich, jednak był to również czas powolnego upadku Rzeczypospolitej Polskiej, która stała się ofiarą trzech agresywnych sąsiadów - Prus, Austrii i Rosji. Czartoryscy i ich stronnictwo polityczne "Familią" próbowały przeprowadzić reformy państwa ale na drodze tym planom stanęła opozycja magnacka oraz zewnętrzna ingerencja Rosji. W 1764 r. caryca Katarzyna II zablokowała możliwość powołania na tron Adama Kazimierza Czartoryskiego, syna Augusta Aleksandra i Marii Zofii z Sieniawskich. Na upadek tej kandydatury miała również wpływ niechęć samego kandydata do objęcia tronu. Stąd też królem obwołano Stanisława Augusta Poniatowskiego, siostrzeńca Augusta Aleksandra, a syna Stanisława Poniatowskiego jednego z przywódców "Familii". Jednak drogi między "Familią" Czartoryskich a nowym królem Stanisławem Augustem Poniatowskim szybko się rozeszły na tle sporów o równouprawnienie innowierców na Sejmie Czaplicy i później Sejmu repninowskiego.