Stefan książę Zbaraski

 Stefan Andrejewicz książę Zbaraski urodził się około 1518 r. w Trokach. Był drugim synem Andrzeja Siemionowicza księcia Zbaraskiego i Hanny (Anny) z Herburtów. Pochodził z magnackiego rodu książęcego, pieczętującego się herbem Korybut. Książęta Zbarascy byli gałęzią rodu kniaziów Nieświckich, którzy przybrali nowe nazwisko od znajdującego się w ich posiadaniu Zbaraża na Wołyniu. Byli potomkami sławnego starosty podolskiego z nominacji wielkiego księcia litewskiego Świdrygiełły, kniazia Fedka Nieświskiego, pochodzącego z turowsko-pińskiej linii Rurykowiczów. Początkowo nie odgrywali oni większej roli politycznej. Dopiero w XVI wieku zaczęła wzrastać ich pozycja. 

 Herb własny książąt Zbaraskich 

Między 1528 a 1539 zmarł ojciec naszego bohatera. Zostawił po sobie pięciu synów - Mikołaja, Stefana, Jerzego, Władysława i Michała, którzy podzieli między siebie ojcowiznę. Stefan odziedziczył część miasta Zbaraża i klucza zbaraskiego oraz włość nowozbaraską - miasto Nowy Zbaraż vel Ożochowce wraz z przyległymi wioskami, Somiliszki (Somieliszki), Rudniki, Dorsuniszki i Żośle oraz dzierżawił mohylowskie. Michał zmarł bezżennie przed 1554 r., a pozostali bracia zapoczątkowali cztery linie rodu książąt Zbaraskich. 

 

Stefan Andrejewicz książę Zbaraski po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1539 r. obok swoich braci w procesie ze swoim wujem Wreteckim. W następnym roku poróżnił się z bratem swoim Mikołajem księciem Zbaraskim o niewydanie ludzi. Stefan jako dworzanin królewski dowodził w 1543 r. rotą, która kwaterowała w Zasławiu. 

 

 

Największy wpływ na wzrost majętności Stefana księcia Zbaraskiego miały jego kolejne małżeństwa. Po raz pierwszy ożenił się w 1547 r. z Hanną Zabrzezińską, córką Jana, wojewody trockiego i Zofii Radziwiłłówny, wdową po Fryderyku Iwanowiczu Sapieże, która na przełomie 1542 i 1543 r. odziedziczyła dobra po swoim bracie Janie Zabrzezińskim, marszałku nadwornym litewskim. O ich rozległości może świadczyć fakt, iż na popisie z 1528 r. Zabrzezińscy wystawili z nich do służby wojennej aż 197 koni, a ojciec naszego Stefana, kniaź Andrzej Siemionowicz wystawił ze swoich posiadłości zaledwie 14 koni (!). W 1554 r. żona zapisała Stefanowi majątek Międzyrzec i 20000 kop groszy na dwóch częściach Zaberezia (Zabrzezia), Wołmy, Bakszt i innych swoich posiadłości. W ten sposób książę Zbaraski wszedł w posiadanie rozległych i dobrze zagospodarowanych dóbr międzyrzeckich w województwie brzeskim-litewskim. Obok miasta Międzyrzeca obejmowały one co najmniej 19 wsi - Berezy, Drelów, Jodlanka, Kożuszki, Krzewica, Krzymoszyce, Łukowisko, Łuniewo, Mysie, Ostrówka, Perechody, Pościsze, Rogoźnica, Stołpno, Strzałki, Szustka, Worsy, Zahajki, Zawadki i 2 folwarki - Chmiele i Zawadki. Hanna z Zabrzezińskich księżna Zbaraska zmarła w 1556 r., pozostawiając mężowi wszystkie dobra odziedziczone po rodzicach i bracie. 

 

W 1559 r. Stefan ożenił się powtórnie. Tym razem jego wybranką została Anastazja księżniczka Mścisławska, córka Michała Jawnutowicza księcia Zasławskiego-Mścisławskiego, wdowa po zmarłym w 1557 r. Grzegorzu Ościku, kasztelanie wileńskim. W 1564 r. żona zapisała Stefanowi przypadającą na nią w spadku po rodzicach część dóbr Packów i Teteryn. W 1565 r. małżonkowie Zbarascy zawarli z kolei ugodę z siostrzeńcem Anastazji, Grzegorzem Ościkiem, który zrezygnował ostatecznie ze swoich pretensji do dóbr Mołodeczno. W 1567 r. Anastazja księżna Zbaraska potwierdziła mężowi darowiznę Teteryna, a w 1579 r. zapisała mu majątek Kobylnik i dwór Żary. Zmarła w 1580 r. 

 

Książę Stefan po raz trzeci ożenił się w 1581 r. z Dorotą Firlejówną, córką Andrzeja, kasztelana lubelskiego i Barbary Srzeńskiej. Otrzymał 15 tys. złotych posagu, w zamian za co zapisał jej w październiku 1581 r. 30 tys. złotych na 1/3 wszystkich swoich majętnościach. Wszystkie trzy małżeństwa przyniosły Stefanowi księciu Zbaraskiemu nie tylko znaczne korzyści majątkowe, ale i ustabilizowały jego pozycję wśród starych rodów możnowładczych litewskich. Dodajmy także, że Stefan stopniowo zgromadził w swoim ręku prawdziwie magnacką fortunę, stając się z czasem najbogatszym spośród wszystkich synów kniazia Andrzeja Siemionowicza. Zdecydowana większość majątków Stefana księcia Zbaraskiego leżała poza granicami rodzinnego Wołynia. 

Zamek w Zbarażu

 

W 1580 r. zmarł jego brat książę Jerzy, dzięki czemu odziedziczył 1/3 jego wołyńskich posiadłości. Pozostałe dobra zmarłego leżące w województwie wołyńskim przypadły Władysławowi i Januszowi książętom Zbaraskim. Na przełomie 1581 i 1582 r. zmarł Władysław, dlatego też, jego dobra, być może w formie zastawu, znalazły się w posiadaniu Stefana. Dzięki temu w 1583 r. książę Stefan skupił w swoim ręku 2/3 rodowych posiadłości w województwie wołyńskim. Właścicielem pozostałego rodowego majątku był jego bratanek - Janusz książę Zbaraski. W 1583 r. Stefan książę Zbaraski trzymał na Wołyniu, najpewniej w zastawie, należące do Olbrachta Laskiego dobra Januszpol vel Jampol, składające się z tego miasteczka oraz wsi Drohowa, Hrynków, Kozakowicze, Pankowce, Świetcza i Wieżowiec. 

 

Stefan książę Zbaraski był pierwszym przedstawicielem rodu, który osiągnął godność senatorską. Z rąk Zygmunta II Augusta otrzymał w 1555 r. nominację na urząd wojewody witebskiego. Jego kariera się rozwijała, gdyż 20 października 1564 r. powołano go na kasztelanię trocką i wreszcie 18 marca 1566 r. dostał nominację na urząd wojewody trockiego. 

 

Na sejmie bielskim 1564 r. był świadkiem wydania przywileju bielskiego przez króla Zygmunta II Augusta. Stefan książę Zbaraski miał pozytywny stosunek wobec projektu unii lubelskiej. Był jednym z niewielu magnatów ruskich, którzy pozostali dłużej w Lublinie po potajemnym wyjeździe z miasta większości litewskich magnatów w nocy 28 lutego 1569 r., podpisał unię lubelską 1569 r. Jego syn, Piotr książę Zbaraski, jako jeden z pierwszych magnatów ruskich złożył przysięgę na wierność Koronie - 22 maja, a sam Stefan zrobił to 26 maja. Mimo tego, w czasie trwania bezkrólewia w 1574 r. przyłączył samowolnie Międzyrzec Podlaski do województwa brzeskiego, by dochody z niego podlegały Wielkiemu Księstwu. 

 

Pełnił również funkcje dyplomatyczne. W 1556 r. posłował do Moskwy, gdzie wynegocjował pokój na 6 lat. Wziął udział w wojnach króla Stefana Batorego, pod Połockiem wraz z Eustachym Wołłowiczem dowodził piechotą. Podpisał akt elekcji Henryka Walezego na króla państwa polsko-litewskiego, a w 1575 r. podpisał elekcję cesarza Maksymiliana II Habsburga. 

 

Stefan książę Zbaraski urodził się jako prawosławny, następnie był wyznawcą kalwinizmu w 1569 r. Bardzo aktywnie szerzył kalwinizm w województwie witebskim. Prawdopodobnie pod jego wpływem na kalwinizm przeszedł podkomorzy witebski i marszałek orszański Paweł Juriewicz książę Drucki-Sokoliński i chorąży witebski Fedor Chrapowicki. Umarł w 1585 r. jako katolik, którym stał się albo po unii lubelskiej albo jak sugeruje historyk Henryk Lulewicz dopiero po 1572 r. Kalwinistką pozostała jego żona, Dorota z Firlejów, herbu Lewart, córka kasztelana lubelskiego Andrzeja Firleja i Barbary ze Szreńskich. 

 

Jego dobra uległy podziałowi. Ziemie po Władysławie wróciły do jego synów, a Olbracht Laski przejął ponownie klucz jampolski, który dopiero w 1603 r. sprzedał Januszowi księciu Zbaraskiemu. 

 

W rękach spadkobierców Stefana pozostały na Wołyniu jedynie jego stare dobra dziedziczne oraz majątki przejęte po śmierci Jerzego. Z pierwszego małżeństwa z Hanną Zabrzezińską miał jedynie syna Piotra, urodzonego w 1548 r. W bardzo młodym wieku, bo już w 1564 r., poślubił on Barbarę Jordanównę z Zakliczyna, córkę wojewody, a od 1565 r. kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca Jordana i Anny z Sieniawskich. W grudniu 1568 r. Stefan książę Zbaraski ustąpił synowi 10000 kop groszy z zapisu pierwszej żony oraz przekazał mu w tej sumie połowę dawnych dóbr Zabrzezińskich z Wołmą i innymi kluczami. W zamian za to książę Piotr ustąpił ojcu pozostałą połowę macierzystego majątku na wieczną własność. Piotr książę Zbaraski zmarł jednak bezpotomnie w 1572 r., a wdowa po nim poślubiła w marcu 1574 r. miecznika koronnego Andrzeja Zborowskiego. Drugie małżeństwo księcia Stefana z Anastazją księżniczką Mścisławską było bezdzietne. Dopiero trzecia żona - Dorota z Firlejów urodziła Zbaraskiemu w 1582 r. córkę Barbarę i to właśnie ona została spadkobierczynią dóbr po ojcu. Ponieważ w chwili śmierci ojca Barbara księżniczka Zbaraska miała zaledwie 3 lata, ojciec ustanowił jej opiekunów w osobach swoich bratanków - Janusza, Piotra i Konstantego książąt Zbaraskich. Oni też zarządzali majątkiem swojej siostry stryjecznej aż do chwili, kiedy ta wyszła za mąż za miecznika koronnego Gabriela Tęczyńskiego, jednego z ważniejszych osobistości w Małopolsce - między innymi dziedzica końskowolskiego. 

 

BIBLIOGRAFIA: 

1. Józef Wolff, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1795, Kraków, 1885 

2. Henryk Lulewicz, Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego. Księstwa Litewskiego za panowania Wazów, Przegląd Historyczny 68/3, 1977 

3. Józef Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Kraków, 1895 

4. Marzena Liedke, Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobez wyznań reformacyjnych, Białystok, 2004 

5. Michał Hruszewski, Szlachta ukraińska na przełomie XVI i XVII wieku 

6. Ewa Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok, 1998 

7. Zbigniew Anusik, Własność ziemska w województwie wołyńskim w 1570 roku, Przegląd Nauk Historycznych 10/1, 2011 

8. Zbigniew Anusik, Latyfundia książąt Zbaraskich w XVI i XVII wiek, Przegląd Nauk Historycznych 8/1, 2009