Między młotem a kowadłem - Henryk XIII książę Dolnej Bawarii

 

19 listopada 1235 r. w Landshut urodził się Henryk XIII (I) książę Bawarii z dynastii Wittelsbachów. Był założycielem dolnobawarskiej linii Wittelsbachów. Henryk XIII był synem księcia Otto II i Agnieszki z dynastii Welfów. W 1247 r. zaręczył się z Elżbietą, córką króla Węgier Beli IV., którą następnie w 1250 r. poślubił.

W 1253 r., w trakcie trwającej wojny o sukcesję po wymarłych Babenbergach, Henryk próbował z pomocą swojego teścia zdobyć Księstwo Styrii, ale został powstrzymany przez króla Czech Przemysła Ottokara II, który również walczył o schedę po austriackich książętach. W listopadzie 1253 r. po śmierci ojca Henryk przejął wraz ze swoim bratem Ludwikiem II, rządy w Bawarii i Palatynacie Reńskim. W Wielkanoc 28 marca 1255 r. bracia zdecydowali się dokonać podziału ojcowskiego dziedzictwa, uczynili to mimo tego, że  stało to w sprzeczności z obowiązującym prawem Rzeszy. Henryk dostał większe, bogatsze i bardziej płodne ziemie Dolnej Bawarii a jego starszy brat Ludwik II otrzymał  Palatynat Reński wraz z Górną Bawarią.

Książę zainicjował w 1255 r. pierwszą poważną rozbudowę zamku Burghausen, który wraz z zamkiem Trausnitz w Landshut stanowił główną rezydencję książąt dolnobawarskich. W zamku Burghausen zachowało się wiele elementów architektonicznych z czasów panowania Henryka XIII, takich jak wewnętrzna kaplica zamkowa, uważana za jeden z najbardziej imponujących wczesnogotyckich zabytków w regionie.

 

Trausnitz w Landshut

 

 Zamek Burghausen

 

 Rzesza Niemiecka w 1250 r.

 

Podział dziedzictwa Wittelsbachów między książąt wywołał niezadowolenia biskupów Pasawy i Ratyzbony oraz arcybiskupa Salzburga, których dobra leżały również w nowo utworzonej czesko-austriackiej monarchii Przemysła Ottokara II. Dlatego też, w 1257 r.  biskup Pasawy Otto von Lonsdorf zawarł z królem czeskim sojusz przeciwko książętom bawarskim. W sierpniu 1257 r. król Czech najechał Dolną Bawarię i podszedł aż do Altfraunhofen na południe od książęcej siedziby w Landshut. W 1258 r. pod Mühldorf na  Inną, Henryk przy wsparciu swojego brata Ludwika, odparł kolejny czeski  najazd. Jednak współpraca między braćmi nie była czymś trwałym, później dochodziło między nimi do ciągłych sporów i wojen.

 

 

 

 Podział ziem rodowych Wittelsbachów w 1255 r. - kolor niebieski Henryk XIII, kolor ciemnozielony Ludwik II Surowy

 

Wzrastająca potęga czeska sprawiła, że Henryk XIII w latach 60-tych XIII wieku był sojusznikiem kolejnych królów Węgier - Beli IV i Stefana V w walkach o schedę po wymarłych austriackich Babenbergach.

 

Kolejnym zarzewiem konfliktu między Henrykiem XIII a Przemysłem Ottokarem II był toczący się od 1257 r. spór między Filipem z Spanheim a Ulrykiem z Seckau o urząd arcybiskupa salzburskiego. Przemyślida wspierał swojego kuzyna Filipa, a książę dolnobawarski i król węgierski jako książę Styrii opowiedzieli się po stronie Ulryka. Ludwik II książę górnobawarski stanął po stronie czeskiej. Pod koniec grudnia 1259 r. możni styryjscy wyparli Węgrów ze swojego kraju, a 1260 r. swoim władcą uznali Przemysła Ottokara II. Arcybiskup Ulryk, w drodze do dolnobawarskiego księcia, wpadł w ręce swoich przeciwników i został na krótko uwięziony w Styrii. Z niewoli tej uwolnił go król czeski, ale nadal wspierał Filipa. Tym sposobem Henryk XIII stracił zwierzchnictwo nad arcybiskupstwem Salzburga i biskupstwem w Pasawie. W 1262 i 1263 r. Henryk, jako obrońca praw Ulryka, dwukrotnie najechał ziemie arcybiskupa Salzburga, ale został pobity. W 1262 r. zniszczył na terenie dzisiejszego Bad Reichenhall arcybiskupie zamki Kirchberg, Vager i Amerang, które nie zostały już odbudowane, gdyż uniemożliwił to rycerz Paltram vor dem Freithof rezydujący na zamku Karlstein. Trzeci najazd księcia dolnobawarskiego w 1264 r. zakończył się sukcesem i zajęciem Salzburga. Wkrótce potem papież nakazał mu wycofać się z dóbr kościelnych. Ostatecznie jednak Filip uznał dalsze swoje starania o arcybiskupstwo za nieskuteczne, a sam Przemysł Ottokar II porzucił go, aby wspierać swojego krewnego, Władysława, syna księcia śląskiego Henryka II Pobożnego i królewny czeskiej Anny Przemyślidki. W ten sposób król czeski chciał w arcybiskupstwie zneutralizować wpływy Wittelsbacha. Natomiast nieprzejednany Ulryk, 1 września 1265 r. zrzekł się Salzburga.

 

Wszystko układało się po myśli króla czeskiego. Przemysł Ottokar II miał potężnego sojusznika w nowym papieżu Klemensie IV, który rozpoczął swój pontyfikat 5 lutego 1265 r. Dalekowzroczna polityka Przemyślidy doprowadziła do zwrócenia się ku dwóm wysokim urzędom  kościelnym – arcybiskupstwa salzburskiego i biskupstwa pasawskiego. Stanowiły one ważny element czeskiego panowania na terenie dziedzictwa po Babenbergach. Dlatego też, na tych urzędach widział swoich przyjaciół i oddany mu ludzi. Z pewnością kapituła katedralna w Pasawie, zgodnie z  sugestią Przemysła Ottokara II, wybrała księcia śląskiego Władysława, który faktycznie objął urząd biskupi 22 kwietnia 1265 r. Kuria Rzymska zastrzegła sobie prawo nominacji w archidiecezji salzburskiej, a królowi czeskiemu zależało, aby obie siedziby biskupie były obsadzone na jego korzyść.  W tej sytuacji mógł wybuchnąć konflikt na linii Rzym-Praga. Jednak sami kanonicy salzburscy wystąpili do papieża o powołanie Władysława na urząd arcybiskupi. Dlatego też, 10 października 1265 r. Klemens IV mianował Piasta arcybiskupem salzburskim, a Piotr z Wrocławia został mianowany nowym biskupstwem pasawskim. Władysław nie osiągnął jeszcze wieku kanonicznego, dlatego uzyskał dyspensę papieską w tym zakresie.

 

Wydarzenia te doprowadziły do ​​wznowienia wyniszczającej wojny między czeskim królem a dolnobawarskim księciem. Wittelsbach uważnie przyglądał się ingerencji Przemysła Ottokara II w sprawę obsady obu urzędów biskupich, gdyż to w sposób znaczący wzmacniało czeskie wpływy w regionie i zagrażało Dolnej Bawarii. W 1266 r. Henryk XIII zwrócił się przeciwko Pasawie, którą zdobył i spalił.  Krwawe walki zakończył dopiero pokój w Ried z 1267 r. Ostatecznie w 1275 r. ustalono granicę między księstwem Dolnej Bawarii a arcybiskupstwem salzburskim.

 

Pod koniec 1270 r. na nowo wybuchł konfliktu węgiersko-czeski, który wkrótce doprowadził do wojny, która rozpoczęła się od starć granicznych. W grudniu armia węgierska najechała Austrię. W 1271 r. tydzień po Wielkanocy Przemysł Ottokar II rozpoczął wielką ofensywę. Przekroczył rzekę Morawę i zajął zamki w Bratysławie, Svätým Jurze, Pezinoku, Červený Kameň i Nitrze, a także miasto Trnawę. Głównymi siłami Przemysła Ottokara II była kawaleria czeska, morawska, austriacka, styryjska oraz posiłki z Karyntii, Turyngii, Miśni, Brandenburgii i kilku księstw śląskich. W ciągu trzech tygodni siły czesko-niemieckie opanowały obszar na północ od Dunaju aż do doliny rzeki Hron. Armia najeźdźcza  przekraczając Dunaj starła się z głównymi siłami węgierskimi 9 maja 1271 r. pod Mosonmagyaróvár, a następnie przed 15 maja pod Moson. Obie bitwy zakończyły się klęską Węgrów, a król Stefan V wycofał swoją armię za rzekę Rábca. Po początkowych negocjacjach pokojowych, 21 maja armia węgierska zaatakowała obóz Przemysła Ottokara II w pobliżu Moson i zwabiła wroga na bagnisty teren między Jeziorem Nezyderskim a rzeką Rábcą. Zaciężna kawaleria została unieruchomiona, a Stefan V odepchnął najeźdźców z powrotem do Moson, którzy następnego dnia wycofali się do Bratysławy. W Bratysławie król czeski rozwiązał swoją zmęczoną armię. Impulsem do zakończenia wojny były najazdy lekkiej jazdy węgierskiej na tereny Dolnej Austrii i Moraw. W lipcu 1271 r., krótko po bitwie z 21 maja, Henryk XIII najechał czeską Austrię nad Enns i ją splądrował. Ostatecznie walczące strony zawarły pokój w Bratysławie 2 lipca 1271 r. Przemysł Ottokar II zrezygnował z dalszego wspierania węgierskiej opozycji, a Stefan V ostatecznie zrzekł się roszczeń do dziedzictwa po Babenbergach i wkrótce potem zmarł.

 

 

Szczyt potęgi króla Przemysła Ottokara II - na mapie maksymalny zasięg terytorialny królestwa czeskiego w 1271 r.

 

W 1273 r. na scenę polityczną wkroczył kolejny gracz, nowo wybrany król Niemiec Rudolf Habsburg. Rozpoczął on politykę rewindykacji zagrabionych dóbr królewskich oraz urzędów w czasie tzw. Wielkiego Bezkrólewia (1254-1273). Rozpoczął się konflikty Rudolfa I Habsburga z Przemysłem Ottokarem II o schedę po Babenbergach. W konflikcie  tym Henryk XIII  wielokrotnie zmieniał strony. W pierwszej fazie książę dolnobawarski zwrócił się przeciwko Habsburgom, a jego brat książę górnobawarski stał się stronnikiem Rudolfa I i został nawet jego zięciem, jako mąż najstarszej córki Matyldy. Nawet Władysław IV, nowy król Węgier,  opowiedział się po stronie Rudolfa i pozbawił Henryka XIII wsparcia. W styczniu 1273 r Henryk zawarł sojusz z Przemysłem Ottokarem II, a w październiku 1274 r. spotkali się w Pisk, aby omówić sprzeciw wobec nowo wybranemu królowi niemieckiemu. Odmówili złożenia hołdu Rudolfowi. Na Sejmie Rzeszy w Norymberdze w listopadzie 1274 r., podobnie jak inni książęta cesarstwa, zostali wezwani do złożenia hołdu lennego. Dostali możliwość usprawiedliwienia się 23 stycznia 1275 r. w Würzburgu. Konflikt się zaostrzał bo obaj władcy nie stawili się.  Już w maju 1275 r. na  Sejmie Rzeszy w Augsburgu król czeski został odwołany z ziem Babenbergów (w ramach polityki rewindykacyjnej). W czerwcu 1275 r.  po tym jak Przemyślida nie wydał spornych ziem, Rudolf I Habsburg ustanowił na nich swoją bezpośrednią władzę królewską. Wobec takiego obrotu sprawy, Henryk XIII przeszedł na stronę króla niemieckiego, gdyż obawiał się utraty swojego księstwa. Dodatkowo Rudolf I zaoferował mu małżeństwo między jego drugą najstarszą córką Katarzyną a synem Henryka, Ottonem III. Habsburg zobowiązał się wypłacić posag wartości 40 000 srebrnych marek a dodatkową gwarancją („poręczeniem”) stał  się zastaw (dzierżawa) Austrii nad Enns (dzisiejsza Górna Austria). Tylko głupi by nie skorzystał. Król niemiecki przyczynił się do zawarcia porozumienia pokojowego między Ludwikiem II a Henrykiem XIII. Zawarto je 29 maja 1276 r. W ten oto sposób Przemysł Ottokar II stracił swojego najważniejszego sojusznika.

 

Następnie Rudolf I Habsburg ruszył, by zbrojnie wyegzekwować swoje roszczenia wobec schedy po Babenbergach. Nad Dunajem, gdzie spotkał się z wojskiem Henryka XIII, Rudolf zwrócił się przeciwko Przemysłowi Ottokarowi i zmusił go w październiku 1276 r. do zwrotu Austrii.  21 listopada 1276 r. Henryk został mianowany wikariuszem (gubernatorem) królewskim w Austrii i pozostał na stanowisku do czerwca 1278 r. Po tym czasie książę dolnobawarski ponownie przechodzi do obozu czeskiego. Dlaczego? Trudno jednoznacznie stwierdzić. Prawdopodobnie dlatego, że uzgodnione małżeństwo Katarzyny Habsburżanki i Ottona III ciągle przeciągało się w czasie. Henryk XIII udzielił schronienia w swoim kraju zbuntowanemu burmistrzowi Wiednia Paltramowi vor dem Freithofowi, który osiadł na zamku Karlstein koło Reichenhall.

 

Dolna Bawaria walczyła w bitwie pod Suchymi Krutami (26 sierpnia 1278 r.) po stronie Przemysła Ottokara II. Bitwa zakończyła się klęską czeską i śmiercią Przemyślidy. W 1279 r. Rudolf zajął Górną Austrię. Zdaje się, że król niemiecki wybaczył Henrykowi jego zdradę, gdyż ogólnie prowadził politykę pojednania z książętami Rzeszy po bitwie pod  Suchymi Krutami. W 1279 r. w Wiedniu Otton III i Katarzyna w końcu wstąpili w związek małżeński, chociaż podatki z Górnej Austrii spadły, a posag został obniżony do 3000 marek.

W maju 1281 r. król Rudolf nadał swojemu synowi Albrechtowi Austrię, co ostatecznie wykluczyło perspektywy na  poszerzenie księstwa dolnobawarskiego na wschodzie, kosztem schedy po Babenbergach. W sierpniu 1283 r. Henryk, za sprawą Mauthausen i innych zamków zastawionych księżnej Katarzynie jako zabezpieczenie posagu panny młodej, uderzył na Albrechta I. Jednak Habsburga wsparli książę Ludwik i arcybiskup Salzburga Fryderyk. Sąd polubowny przyniósł pokój, skazując Albrechta na zapłacenie zastawu w wysokości 3000 marek, a Henryka na zwrot zajętych zamków. Z kolei spór z Salzburgiem ciągnął się nawet za następcy Fryderyka, Rudolfa I. Na początku października 1285 r. Henryk zdobył salzburski Mühldorf, ale arcybiskup rzucił ekskomunikę na księcia i odwołał się do króla Rudolfa I Habsburga, który następnie zaprowadził pokój na sejmie w Augsburgu w 1286 r. Od tego czasu na wschodzie pozycję księstwa dolnobawarskiego zabezpieczał fakt, że Salzburg i Austria prowadziły ze sobą wojnę. Nawet po układzie z Vilshofen, między Henrykiem XIII a Ludwikiem II i ich możnymi, wybuchały nowe spory.

 

W 1289 r. Henryk stracił ostatecznie szansę na stanie się księciem-elektorem i odbyło się to na korzyść króla czeskiego Wacława II. Źródeł tej porażki należy szukać w braku wsparcia ze strony brata Ludwika, co ostatecznie kosztowało Bawarię utratę znaczących wpływów na politykę Rzeszy.

Książę Henryk zmarł 3 lutego 1290 r. w Burghausen i został pochowany w klasztorze Seligenthal.